Kamis, 15 Mei 2014
Oleh : A. Syarmidin
BUBUHAN Dayak Maratus tuti iya nang bagana di Loksado. Bubuhannya ti
sakalinya masih ada kancur jariangaunya jua lawan bubuhan Dayak Ngaju.
Bahari ti, bubuhannya bagana di tabing sungai, tabing laut, wan di
hunjuran Pagunungan Maratus, Kalimantan Selatan. Makanya am, bubuhannya
ti badingsanakan haja jua wan urang Banjar Hulu wan Banjar Kuala. Ada
hual nang maulah bubuhannya ti madam, ayungannya bagana, di hunjuran
Pagunungan Maratus.
Bubuhannya badiam bagalumuk. Wadah badiam tuti ngarannya balai. Rumah
tinggi nang saling ganalan, nang didiami bapuluh-puluh kulawarga.
Sakulawargaan mandiami babuncu balai nang banyak, nang ngarannya “ujuk”.
Nia kisah di Balai Tanginau. Sabuting ujuknya didiami Pang Udar wan
Umang Lisam, laki-bini nang parahatan pusang. Pungkalanya, bapuluh tahun
hudah balaki-babini, baluman jua taulih anak. Jangan baisi anak, ciri
Umang Lisam cagar batianan gin, kadada. Padahal, urang sabalaian, nang
sama kaya inya, balaki-babini, hudah baanakan dua-talu ikung. Ada nang
hudah bacucuan.
Hati pusang laki-bini tuti ayungannya jadi asa tapakalah. Nang ngaran
dianggap urang tamanang, pusang ai. Asa kada nyaman, Umang Lisam wan
Pang Udar tarahat guring di pahumaan pada di balai. Basintup di rampa
halus. Maharap Ning Diwata mambari anak.
***
Pihan malam, wayah bulan purnama. Umang Lisam mandangar bisikan gaip di kupingnya: “Lisam... Amun handak baisi anak, ikam musti balampah satu purnama. Di batang Hamandit, ikam barandam hinggan dagu. Hadap ka hulu…”
Baisukan ari, imbah bacucuk buku wan Pang Udar, Umang Lisam batagas
mahakuni bisikan gaip tuti. Basarah diri wan Ning Diwata, Umang Lisam
balampah.
Kada nyanyamanan nang ngaran balampah barandam di banyu tuti. Makan,
amun ada jua nang kawa dimakan, daun nang larut matan di hulu, nang
masuk ka muntung. Nginum, amun ada jua nang kawa dikinum, ambun nang
gugur ka ilat.
Baluman pulang, huhuasnya, liwar! Dihumpatingakan banyu landas.
Dirujuk batang kayu ganal. Dipuntal, hampai handak diuntal, ular ganal.
Dikacak, hampai parak dikarakah, sandah. Imbah anu, banyu batang
Hamandit ti manggurak saling panasan! Kada saapa, dingin kanyam! Ari
balulun. Minggu bapuntal. Purnama cangul pulang. Parak tangah malam,
wayah maantara, sadar wan kada, Umang Lisam malihat kapala naga cangul
di hadapannya!
“Lisam... Kahandak ikam, kabul! Kusambur ikam wan daun ulin. Makan
ha, daun tuti!” Naga manyamburakan daun ulin ka muntung Umang Lisam.
Umang Lisam banganga, sikap manyulum, mamamah, balalu managuk daun tuti.
“Iyih. Dintuh!” jar naga. “Amun kaina ikam baanak, ngarani Sindupati!”
Kada sawat Umang Lisam manyahuti, naga sintup. Langlam. Gaip!
Umang Lisam bakuciak, mangiau Pang Udar. Tajujumpipir Pang Udar
manukui. Batajun ka batang banyu, maingkuti bininya nang handak naik ka
tabing. Sambil bajalan ka rampa, Umang Lisam bakisah.
***
Lidup-lidup hati Umang Lisam wan Pang Udar mahadang janji naga. Imbahnya, janji naga tabukti. Umang Lisam batianan. Pas pihan baranak, di Balai Tanginau batambah pulang saikung anak lalakian. Ngarannya Sindupati.
Sindupati ti, amunnya dijanaki, awak luarnya kada nang kaya manusia
biasa. Muha, babincul-bincul. Bigi mata, liwar galak. Nang kaya handak
takaluar. Bibir, sumbing. Kulimbit awak, hirang. Amun dijanaki
baastilah, di kulimbit nang hirang latat tuti babindrang, nang kaya
basisik. Sisik naga!
Umang Lisam wan Pang Udar kada pati mahatiakan awak anaknya.
Laki-bini tuti tatap basukur wan Ning Diwata. Tatap sayang wan
Sindupati. Sindupati kada kalah jua wan urang. Awaknya wigas. Pintar.
Bakabisaan. Rajinan bagawian. Parigalnya nang batabi, baparnum, jadi
pamandiran urang balai. Sakira diumpati kakanakan nang lain.
Wayah aruh ganal atawa bawanang, Sindupati umpat jua bagawian. Aruh
tuti digawi pihan imbah tuntung mangatam banih. Bagarit kijang,
pilanduk, atawa babi, gasan makanan, inya am nang pamintarnya. Amun
pihan manyumpit, bah, damaknya kada suwah luput! Bidik banar ti pang.
Bujur nang kaya tuti, inya kada mambarang sumpit. Satua nang handak
digarit haja nang disumpitnya. Amun kijang talu ikung mayu haja gasan
baaruhan, saitu ti pang inya manggaritakan. Kada labih, kada kurang.
Suwah jua inya maulah kakawalannya mauk. Pihan tuti kakawalannya
malihat kijang nang manyusui anaknya. Wayah kakawalannya maniring
sumpitan ampah ka kijang, Sindupati basinghaja maingari. Napang ada,
bukahan am kijangnya ka padang tagah!
“Napang maka diusah?!” Kakawalannya sarikan.
“Inya baanakan. Anaknya masih manyusu, musti digaduh. Amun umanya
kita matii, kadada lagi nang manggaduhnya. Bisa mati inya. Biar masih
anak, inya handak jua hidup. Nang kaya kita jua, kalu, lakunnya?” jar
Sindupati.
Damintu pang. Sindupati rahat jadi pamandiran urang balai. Apalagi
wayah nia. Inya jadi pamandiran pulang. Tagal, kalambisikan haja. Nang
aanumannya, sakalinya, kada sahibar pandir haja. Tagal, mawada,
mahapaki, mangulibii! Nangapang, alah? Iiih, sakalinya Sindupati disuruh
kawitannya bapara wan Diang Turun Dayang!
***
Diang Turun Dayang tuti anak Pangulu Adat, Kapala Balai Tanginau. Galuh nang bamula bujang. Galumuk kahimungan bubuhan balai. Kambang rabutan lalakian hunjuran Maratus. Muhanya, umai, liwar langkar! Kada kawa diwada. Awaknya, sadang. Mungkal. Rambutnya, ubui, labat banar! Hirang bajuntai, hampai tumit.
“Jaka Sindupati bacaramin di umbayang banyu, lah ai, amun handak jua wan Diang Turun Dayang?” jar Apau, takulibi.
“Iya am. Cah, kada pacangan tatangkup pang utas parimata, amun ambannya tambaga!” Ritung mancalungap.
“Katia Turun Dayang... Umbuiku nang hudah lukut gin, kadanya hakun!” Sarnam umpat jua mancalungap.
“Cah, ai... Sarana mandahului Ning Diwata,” Santang maningkah pandir. “Amun nang diparai tuti mahakuni, napa garang?”
“Hakun?” Apau manggalakak, tatawa saling landangan. “Pandangarku,
nang diparai tuti maulur. Handak bapikir dahulu, jar. Pangrasaku ti,
urang baindah banar ham!”
“Hau? Naaah... Amun nang kaya tuti, pumput hudah kisahnya. Sarana
dikuya lagi. Tagal, kasian jua Sindupati, lah ai? Musti inya asa
dikarukut bidawang!” Mancalungap pulang Santang.
“Ujar Pang Udar, tadi ti Sindupati tulak ka hutan. Bacari paikat wan damar,” Kuntut manyurung pandir.
“Gasan jujuran, saku?” Sarnam maulu-ulu.
“Hudah gin. Sadang!” Suara Santang pinda kancang. “Inya tuti kawan kita jua. Kawan nang baik ha pulang.”
***
Tatangguhan Sarnam, sakalinya banaran. Sindupati ka hutan dasar bacari paikat wan damar. Gasan jujuran, amun paraannya tuti kaina mahakuni. Bahimat inya bagawi, bacari, gasan tanda sayang ka anu Diang Turun Dayang.
Puhun kamarian, imbah karing paluh, Sindupati ka batang Hamandit
handak balambui, atanapi mandi. Tuhuk bakunyung, banyalam, inya naik ka
atas batu ganal di tangah batang. Barabah. Babarubus angin maulah
matanya kalat, mangantuk kada katahanan. Kada saapa, inya taguring.
Inya saikit kada tahu amun jauh di hulu, hujan turun saling labatan.
Banyu nang kaya diluruk tumatan langit. Banyu batang Hamandit balandas.
Saitu-saini, baah. Rampakan banyu mahawar awak Sindupati. Hingak-hingak
inya, timbul-tinggalam. Handak bakunyung ka tabing, ulak banyu
manjuhutnya. Awaknya larut di ulak. Tabawa ka hilir, ka ampah kandarasan
nang banyak batu landap di bawahnya.
Sindupati bahimat bakunyung ampah ka tabing. Kada hingkat. Kandarasan
ulak landas tuti parak banar hudah. Sapaningau haja lagi. Diigutnya
bibir. Nang kawa, ayungannya, basarah diri haja lagi.
“Ning Diwata... Amunnya aku mati, aku tatap basukur. Nang kadamintu
ti musti hudah nang paling baik, nang Dika bari gasan diaku…”
Pas tahayut watun kandarasan, Sindupati takulipai satumat ka atas,
balalu sasadi maniruk ampah ka sahimpil batu. Manggarabau bunyi awak
tahangkup! Bunyi tulang ramuk! Bunyi banyu balimbur nang mangalalak!
Awak Sindupati tinggalam. Wayah maantara, awaknya asa taangkat ka
atas banyu. Dihiyutnya hinak. Dibuncalingakannya mata. Takalimpapak
inya. Inya tatingharap di kapala naga!
“Sindupati! Nangapang ikam?! Handak mati mudarkah?!” jar naga.
“Kada...” Sindupati lumpi manyahuti. Sambil takuringis maarit sakit
ngilu tulang awak nang patah, dikisahakannya pungkala nang maumpinaknya.
“Jadi, ikam hudah bapara wan Diang Turun Dayang, lah ai? Cah! Sadar juakah, dimapa muhamu?”
“Sadar haja... Awak rigat wan rupa nang jahat nia barian Ning Diwata
jua. Aku ti, napang ada. Sahibar manjalani haja. Sambil bausaha.
Sayangku wan Diang Turun Dayang kada sayang sambarang sayang, tagal
sayang nang tulus suci. Tuti barian Ning Diwata jua...”
Naga baarunuh mandangar sahutan Sindupati. “Dintu am, Nak ai! Takdir Ning Diwata hudah nang paling baik!”
Naga mahawarakan awak Sindupati ka atas. Pas di bawah intang
kaguguran awak Sindupati, muntung naga banganga. Mahadang. Kap!
Manungap!
Sakijipan mata haja, awak Sindupati mangalunyur masuk dalam muntung
naga. Kada saapa, diluaknya pulang! Saling gancangan! Awak Sindupati
dihimpating ka tabing!
“Bulik ha, Nak ai! Kawitan ikam hudah pinik mahadangi,” jar naga
sambil banyalam. Langlam di ulak banyu batang Hamandit nang dalam.
Mangalantatak bibir Sindupati basukur ka anu Ning Diwata. Inya kada
jadi mati. Tulang awaknya nang patah, asa kada sakit lagi. Pinda tabaik
pada nang tadi! Tagal, awaknya asa bagatah. Bakas liur naga! Bapuat inya
ampah ka banyu. Handak mambarasihi awak.
Pas manculup tangan, handak batampungas, takalimpapak inya manjanaki
umbayang di banyu. Muha lalakian nang saling bungasan! Siapang ti?
Dipusutnya mata. Ditingaunya ka balakang. Kadada siapa-siapa.
Baarti umbayang di banyu niti muhaku, jar Sindupati. Saitu-saini, inya batilungkup. Basukur ka anu Ning Diwata.
Imbah mandi, badadas Sindupati bulik ka Balai Tanginau. Bubuhan balai
nang pihan ranai, takalimpapak malihat ada urang nang liwar langkar,
cangul di halaman. Santang, Sarnam wan Apau mangacak hulu parang, sadi
maumpinak urang nang kada suwah dilihat tuti. Kapala balai, Abah Diang
Turun Dayang, mamaraki. Di balakangnya, bajurut warga balai nang lain,
manjagai.
“Siapang ikam ti? Napa kahandak datang ka mari?” jar Kapala Balai.
“Bulik ka ujuk. Manamuni kawitan. Mandapati dangsanak sabarataan,” Sindupati manyahut. Suaranya biasa haja.
“Hau? Bulik? Jangan mangabuwau, jangan bakaramput! Warga balai sabarataan bapinanduan. Tagal, kami asa kada suwah malihat ikam!”
“Ulun Sindupati. Anak Pang Udar wan Umang Lisam.”
“Sindupati... ?!” Warga takipik sabarataan.
Santang badadas balingkang ka muka. “Ui, baapik pandir! Jangan
sararabahnya ilat haja! Amun kada, parangku nia nang manataknya!”
Tangannya mangacak hulu parang.
“Banaran. Aku Sindupati. Ning Diwata maubah ragaku.”
Di galumuk warga, manyilak Umang Lisam. Matanya nahap manjanaki
Sindupati, “Amun wani bakaku anakku, ikam kada kurilaakan saumuran!
Sambilan bulan sambilan ari dalam parut, aku pinandu banar wan anakku.
Warga, tahu cirinya. Ciri matan di parut! Bacalak hirang, nang kaya
daun, di balukuk. Amun ada ciri kandamintu, hanyar aku parcaya ikam niti
anakku!”
Sabarataan nang ada di halaman balai, manjanaki Sindupati. Santang
mancabut parang, balingkang mamaraki Sindupati nang badiri mancugut,
nang kaya hampatung, kada sing garakan.
Tangan kanan Santang sadi mariwas, tangan kiwa maruhut bakakarasan
baju kulit talimbaran nang disantak Sindupati. Diruhut bakakarasan, baju
Sindupati wawah. Inya manguliat. Babalik. Mata bubuhan balai
tabuncaling, malihat calak hirang di balukuknya!
Umang Lisam wan Pang Udar mangalunyur, bahimat maragap Sindupati.
Imbahnya, di lantai balai, sambil duduk basila, Sindupati bakisah. Wayah
Sindupati bakisah, ada mata bibinian nang nahap manjanakinya: Diang
Turun Dayang.
Pumput kisah, Sindupati bacangangan wan Diang Turun Dayang. Sindupati
takurihing, lihum bapair. Diang Turun Dayang supan. Kasisipuan.
Basintup di balukuk Umang Lisam...[*]
Kandangan, 23 Nupimbir 2010
Tidak ada komentar:
Posting Komentar