Kamis, 15 Mei 2014
SINDUPATI
A. Syarmidin
BUBUHAN Dayak Maratus tuti iya nang bagana di Loksado. Bubuhannya ti
sakalinya masih ada kancur jariangaunya jua lawan bubuhan Dayak Ngaju.
Bahari ti, bubuhannya bagana di tabing sungai, tabing laut, wan di
hunjuran Pagunungan Maratus, Kalimantan Selatan. Makanya am, bubuhannya
ti badingsanakan haja jua wan urang Banjar Hulu wan Banjar Kuala. Ada
hual nang maulah bubuhannya ti madam, ayungannya bagana, di hunjuran
Pagunungan Maratus.
Bubuhannya badiam bagalumuk. Wadah badiam tuti ngarannya balai. Rumah
tinggi nang saling ganalan, nang didiami bapuluh-puluh kulawarga.
Sakulawargaan mandiami babuncu balai nang banyak, nang ngarannya “ujuk”.
Nia kisah di Balai Tanginau. Sabuting ujuknya didiami Pang Udar wan
Umang Lisam, laki-bini nang parahatan pusang. Pungkalanya, bapuluh tahun
hudah balaki-babini, baluman jua taulih anak. Jangan baisi anak, ciri
Umang Lisam cagar batianan gin, kadada. Padahal, urang sabalaian, nang
sama kaya inya, balaki-babini, hudah baanakan dua-talu ikung. Ada nang
hudah bacucuan.
Hati pusang laki-bini tuti ayungannya jadi asa tapakalah. Nang ngaran
dianggap urang tamanang, pusang ai. Asa kada nyaman, Umang Lisam wan
Pang Udar tarahat guring di pahumaan pada di balai. Basintup di rampa
halus. Maharap Ning Diwata mambari anak.
***
Pihan malam, wayah bulan purnama. Umang Lisam mandangar bisikan gaip di kupingnya: “Lisam... Amun handak baisi anak, ikam musti balampah satu purnama. Di batang Hamandit, ikam barandam hinggan dagu. Hadap ka hulu…”
Baisukan ari, imbah bacucuk buku wan Pang Udar, Umang Lisam batagas
mahakuni bisikan gaip tuti. Basarah diri wan Ning Diwata, Umang Lisam
balampah.
Kada nyanyamanan nang ngaran balampah barandam di banyu tuti. Makan,
amun ada jua nang kawa dimakan, daun nang larut matan di hulu, nang
masuk ka muntung. Nginum, amun ada jua nang kawa dikinum, ambun nang
gugur ka ilat.
Baluman pulang, huhuasnya, liwar! Dihumpatingakan banyu landas.
Dirujuk batang kayu ganal. Dipuntal, hampai handak diuntal, ular ganal.
Dikacak, hampai parak dikarakah, sandah. Imbah anu, banyu batang
Hamandit ti manggurak saling panasan! Kada saapa, dingin kanyam! Ari
balulun. Minggu bapuntal. Purnama cangul pulang. Parak tangah malam,
wayah maantara, sadar wan kada, Umang Lisam malihat kapala naga cangul
di hadapannya!
“Lisam... Kahandak ikam, kabul! Kusambur ikam wan daun ulin. Makan
ha, daun tuti!” Naga manyamburakan daun ulin ka muntung Umang Lisam.
Umang Lisam banganga, sikap manyulum, mamamah, balalu managuk daun tuti.
“Iyih. Dintuh!” jar naga. “Amun kaina ikam baanak, ngarani Sindupati!”
Kada sawat Umang Lisam manyahuti, naga sintup. Langlam. Gaip!
Umang Lisam bakuciak, mangiau Pang Udar. Tajujumpipir Pang Udar
manukui. Batajun ka batang banyu, maingkuti bininya nang handak naik ka
tabing. Sambil bajalan ka rampa, Umang Lisam bakisah.
***
Lidup-lidup hati Umang Lisam wan Pang Udar mahadang janji naga. Imbahnya, janji naga tabukti. Umang Lisam batianan. Pas pihan baranak, di Balai Tanginau batambah pulang saikung anak lalakian. Ngarannya Sindupati.
Sindupati ti, amunnya dijanaki, awak luarnya kada nang kaya manusia
biasa. Muha, babincul-bincul. Bigi mata, liwar galak. Nang kaya handak
takaluar. Bibir, sumbing. Kulimbit awak, hirang. Amun dijanaki
baastilah, di kulimbit nang hirang latat tuti babindrang, nang kaya
basisik. Sisik naga!
Umang Lisam wan Pang Udar kada pati mahatiakan awak anaknya.
Laki-bini tuti tatap basukur wan Ning Diwata. Tatap sayang wan
Sindupati. Sindupati kada kalah jua wan urang. Awaknya wigas. Pintar.
Bakabisaan. Rajinan bagawian. Parigalnya nang batabi, baparnum, jadi
pamandiran urang balai. Sakira diumpati kakanakan nang lain.
Wayah aruh ganal atawa bawanang, Sindupati umpat jua bagawian. Aruh
tuti digawi pihan imbah tuntung mangatam banih. Bagarit kijang,
pilanduk, atawa babi, gasan makanan, inya am nang pamintarnya. Amun
pihan manyumpit, bah, damaknya kada suwah luput! Bidik banar ti pang.
Bujur nang kaya tuti, inya kada mambarang sumpit. Satua nang handak
digarit haja nang disumpitnya. Amun kijang talu ikung mayu haja gasan
baaruhan, saitu ti pang inya manggaritakan. Kada labih, kada kurang.
Suwah jua inya maulah kakawalannya mauk. Pihan tuti kakawalannya
malihat kijang nang manyusui anaknya. Wayah kakawalannya maniring
sumpitan ampah ka kijang, Sindupati basinghaja maingari. Napang ada,
bukahan am kijangnya ka padang tagah!
“Napang maka diusah?!” Kakawalannya sarikan.
“Inya baanakan. Anaknya masih manyusu, musti digaduh. Amun umanya
kita matii, kadada lagi nang manggaduhnya. Bisa mati inya. Biar masih
anak, inya handak jua hidup. Nang kaya kita jua, kalu, lakunnya?” jar
Sindupati.
Damintu pang. Sindupati rahat jadi pamandiran urang balai. Apalagi
wayah nia. Inya jadi pamandiran pulang. Tagal, kalambisikan haja. Nang
aanumannya, sakalinya, kada sahibar pandir haja. Tagal, mawada,
mahapaki, mangulibii! Nangapang, alah? Iiih, sakalinya Sindupati disuruh
kawitannya bapara wan Diang Turun Dayang!
***
Diang Turun Dayang tuti anak Pangulu Adat, Kapala Balai Tanginau. Galuh nang bamula bujang. Galumuk kahimungan bubuhan balai. Kambang rabutan lalakian hunjuran Maratus. Muhanya, umai, liwar langkar! Kada kawa diwada. Awaknya, sadang. Mungkal. Rambutnya, ubui, labat banar! Hirang bajuntai, hampai tumit.
“Jaka Sindupati bacaramin di umbayang banyu, lah ai, amun handak jua wan Diang Turun Dayang?” jar Apau, takulibi.
“Iya am. Cah, kada pacangan tatangkup pang utas parimata, amun ambannya tambaga!” Ritung mancalungap.
“Katia Turun Dayang... Umbuiku nang hudah lukut gin, kadanya hakun!” Sarnam umpat jua mancalungap.
“Cah, ai... Sarana mandahului Ning Diwata,” Santang maningkah pandir. “Amun nang diparai tuti mahakuni, napa garang?”
“Hakun?” Apau manggalakak, tatawa saling landangan. “Pandangarku,
nang diparai tuti maulur. Handak bapikir dahulu, jar. Pangrasaku ti,
urang baindah banar ham!”
“Hau? Naaah... Amun nang kaya tuti, pumput hudah kisahnya. Sarana
dikuya lagi. Tagal, kasian jua Sindupati, lah ai? Musti inya asa
dikarukut bidawang!” Mancalungap pulang Santang.
“Ujar Pang Udar, tadi ti Sindupati tulak ka hutan. Bacari paikat wan damar,” Kuntut manyurung pandir.
“Gasan jujuran, saku?” Sarnam maulu-ulu.
“Hudah gin. Sadang!” Suara Santang pinda kancang. “Inya tuti kawan kita jua. Kawan nang baik ha pulang.”
***
Tatangguhan Sarnam, sakalinya banaran. Sindupati ka hutan dasar bacari paikat wan damar. Gasan jujuran, amun paraannya tuti kaina mahakuni. Bahimat inya bagawi, bacari, gasan tanda sayang ka anu Diang Turun Dayang.
Puhun kamarian, imbah karing paluh, Sindupati ka batang Hamandit
handak balambui, atanapi mandi. Tuhuk bakunyung, banyalam, inya naik ka
atas batu ganal di tangah batang. Barabah. Babarubus angin maulah
matanya kalat, mangantuk kada katahanan. Kada saapa, inya taguring.
Inya saikit kada tahu amun jauh di hulu, hujan turun saling labatan.
Banyu nang kaya diluruk tumatan langit. Banyu batang Hamandit balandas.
Saitu-saini, baah. Rampakan banyu mahawar awak Sindupati. Hingak-hingak
inya, timbul-tinggalam. Handak bakunyung ka tabing, ulak banyu
manjuhutnya. Awaknya larut di ulak. Tabawa ka hilir, ka ampah kandarasan
nang banyak batu landap di bawahnya.
Sindupati bahimat bakunyung ampah ka tabing. Kada hingkat. Kandarasan
ulak landas tuti parak banar hudah. Sapaningau haja lagi. Diigutnya
bibir. Nang kawa, ayungannya, basarah diri haja lagi.
“Ning Diwata... Amunnya aku mati, aku tatap basukur. Nang kadamintu
ti musti hudah nang paling baik, nang Dika bari gasan diaku…”
Pas tahayut watun kandarasan, Sindupati takulipai satumat ka atas,
balalu sasadi maniruk ampah ka sahimpil batu. Manggarabau bunyi awak
tahangkup! Bunyi tulang ramuk! Bunyi banyu balimbur nang mangalalak!
Awak Sindupati tinggalam. Wayah maantara, awaknya asa taangkat ka
atas banyu. Dihiyutnya hinak. Dibuncalingakannya mata. Takalimpapak
inya. Inya tatingharap di kapala naga!
“Sindupati! Nangapang ikam?! Handak mati mudarkah?!” jar naga.
“Kada...” Sindupati lumpi manyahuti. Sambil takuringis maarit sakit
ngilu tulang awak nang patah, dikisahakannya pungkala nang maumpinaknya.
“Jadi, ikam hudah bapara wan Diang Turun Dayang, lah ai? Cah! Sadar juakah, dimapa muhamu?”
“Sadar haja... Awak rigat wan rupa nang jahat nia barian Ning Diwata
jua. Aku ti, napang ada. Sahibar manjalani haja. Sambil bausaha.
Sayangku wan Diang Turun Dayang kada sayang sambarang sayang, tagal
sayang nang tulus suci. Tuti barian Ning Diwata jua...”
Naga baarunuh mandangar sahutan Sindupati. “Dintu am, Nak ai! Takdir Ning Diwata hudah nang paling baik!”
Naga mahawarakan awak Sindupati ka atas. Pas di bawah intang
kaguguran awak Sindupati, muntung naga banganga. Mahadang. Kap!
Manungap!
Sakijipan mata haja, awak Sindupati mangalunyur masuk dalam muntung
naga. Kada saapa, diluaknya pulang! Saling gancangan! Awak Sindupati
dihimpating ka tabing!
“Bulik ha, Nak ai! Kawitan ikam hudah pinik mahadangi,” jar naga
sambil banyalam. Langlam di ulak banyu batang Hamandit nang dalam.
Mangalantatak bibir Sindupati basukur ka anu Ning Diwata. Inya kada
jadi mati. Tulang awaknya nang patah, asa kada sakit lagi. Pinda tabaik
pada nang tadi! Tagal, awaknya asa bagatah. Bakas liur naga! Bapuat inya
ampah ka banyu. Handak mambarasihi awak.
Pas manculup tangan, handak batampungas, takalimpapak inya manjanaki
umbayang di banyu. Muha lalakian nang saling bungasan! Siapang ti?
Dipusutnya mata. Ditingaunya ka balakang. Kadada siapa-siapa.
Baarti umbayang di banyu niti muhaku, jar Sindupati. Saitu-saini, inya batilungkup. Basukur ka anu Ning Diwata.
Imbah mandi, badadas Sindupati bulik ka Balai Tanginau. Bubuhan balai
nang pihan ranai, takalimpapak malihat ada urang nang liwar langkar,
cangul di halaman. Santang, Sarnam wan Apau mangacak hulu parang, sadi
maumpinak urang nang kada suwah dilihat tuti. Kapala balai, Abah Diang
Turun Dayang, mamaraki. Di balakangnya, bajurut warga balai nang lain,
manjagai.
“Siapang ikam ti? Napa kahandak datang ka mari?” jar Kapala Balai.
“Bulik ka ujuk. Manamuni kawitan. Mandapati dangsanak sabarataan,” Sindupati manyahut. Suaranya biasa haja.
“Hau? Bulik? Jangan mangabuwau, jangan bakaramput! Warga balai sabarataan bapinanduan. Tagal, kami asa kada suwah malihat ikam!”
“Ulun Sindupati. Anak Pang Udar wan Umang Lisam.”
“Sindupati... ?!” Warga takipik sabarataan.
Santang badadas balingkang ka muka. “Ui, baapik pandir! Jangan
sararabahnya ilat haja! Amun kada, parangku nia nang manataknya!”
Tangannya mangacak hulu parang.
“Banaran. Aku Sindupati. Ning Diwata maubah ragaku.”
Di galumuk warga, manyilak Umang Lisam. Matanya nahap manjanaki
Sindupati, “Amun wani bakaku anakku, ikam kada kurilaakan saumuran!
Sambilan bulan sambilan ari dalam parut, aku pinandu banar wan anakku.
Warga, tahu cirinya. Ciri matan di parut! Bacalak hirang, nang kaya
daun, di balukuk. Amun ada ciri kandamintu, hanyar aku parcaya ikam niti
anakku!”
Sabarataan nang ada di halaman balai, manjanaki Sindupati. Santang
mancabut parang, balingkang mamaraki Sindupati nang badiri mancugut,
nang kaya hampatung, kada sing garakan.
Tangan kanan Santang sadi mariwas, tangan kiwa maruhut bakakarasan
baju kulit talimbaran nang disantak Sindupati. Diruhut bakakarasan, baju
Sindupati wawah. Inya manguliat. Babalik. Mata bubuhan balai
tabuncaling, malihat calak hirang di balukuknya!
Umang Lisam wan Pang Udar mangalunyur, bahimat maragap Sindupati.
Imbahnya, di lantai balai, sambil duduk basila, Sindupati bakisah. Wayah
Sindupati bakisah, ada mata bibinian nang nahap manjanakinya: Diang
Turun Dayang.
Pumput kisah, Sindupati bacangangan wan Diang Turun Dayang. Sindupati
takurihing, lihum bapair. Diang Turun Dayang supan. Kasisipuan.
Basintup di balukuk Umang Lisam...[*]
Kandangan, 23 Nupimbir 2010
MANDIN TANGKARAMIN
A. Syarmidin
BAANDAK di Kabupaten Hulu Sungai Selatan, Loksado tabuat jadi kacamatan. Di situ ti ada Kampung Malinau. Kikira sapal, saku, pada kampung tuti, ada banyu batajun. Ngarannya Mandin Tangkaramin. Jar urang tuha bahari, “mandin” ti artinya “banyu batajun”. Jadi, Mandin Tangkaramin artinya “banyu batajun Tangkaramin”. Tagal, “mandin” tuti hudah sabuku saruas wan “Tangkaramin”. Jadi, ngarannya hudah kada kawa dipisah lagi.
Banyu batajun tuti kada amun tinggi banar. Palingan talung walas
dapa. Jalumbun mangadap ha di sakulilingan. Bilang nang kaya malam ha
amun badiri di situ ti.
Di bawah banyu batajun Mandin Tangkaramin tuti, banyak batu, halus,
ganal. Ada bubungkahan batu nang taganal pada nang lain: babalang
habang, nang kaya kulipak manggis anum, bangaran Manggu Masak.
Ujar, banyu batajun tuti ada kisahnya. Kisah Bujang Alai nang bahual
wan Bujang Kuratauan. Parigal nang badua tuti asing-asingnya ada kurang,
ada labihnya. Bujang Alai urangnya langkar, sugih, tagal cakah. Kamana
haja, inya mambawa karis wan babasal salilit pinggang. Pangrasa jagau,
bilang sakahandak inya ai parigal. Piragah pawaninya ti pang.
Kahandaknya ti, urang sakampungan takutan wan inya.
Lain pulang Bujang Kuratauan. Urangnya kada langkar kada. Kada cakah.
Tasabar. Kada sugih kada. Tagal, inya bapakai di kampung. Napang, amun
urang bamujakarah, barakat mupakat, sabarataan mahadang inya, hanyar
bamula. Asa kada pagat kisah amun kada inya nang maampihi. Amun Bujang
Alai bakaris wan bababasal, Bujang Kuratauan kada tatinggal parang
bungkul di pinggang. Tagal, ganggamannya ti kada tacabut amun kada gasan
kabaikan.
***
Bamula kisah. Arian ti, kampung galu. Ada bibinian bujang di kampung ti nang hilang. Lakun nang kaya tuti amun di kampung bilang manyupani kulawarga babanaran. Lain pada malanggar adat kabiasaan, asa ditapas di muha ti pang jua kawitannya.
Mandangar habar tuti, Bujang Kuratauan asa kada nyaman. Bujur
bibinian nang hilang tuti kadada kancur jariangaunya wan inya, tagal
nang ngaran inya tamasuk nang bapakai, handak tahu jua inya, napa maka
di kampungnya bisa ada urang hilang. Tatangar ti: Bujang Alai, saku,
ampun idabul.
“Kapuhunan am ikam, Bujang Alai ai,” jar Bujang Kuratauan dalam hati.
Baluman tuntung galu, Bujang Alai hudah bakukuncamih padang urang
banyak: “Bibinian tuti ada di anu aku! Amun ada nang handak maambil,
hantai karisku!”
Mandangar parigal nang pinda mambuang parangai tuti, Bujang Kuratauan
asa tapanasi. Manginging talinganya. Giginya mangalatak. Matanya
habang. Sambil mancakuti hulu parang bungkul di pinggang, inya
manyahuti, “Amun maambili ka anu ikam, aku cakada hakun. Tagal, amun
ikam lalakian, kita habisakan damini jua!”
“Akur! Awan karisku tih, amun handak tahu siapa aku!” Bujang Alai mancakuti karis di pinggangnya.
“Aku kada bacari musuh. Tagal, amun tadupak, kada babukahan! Amun
ikam bajual, parangku nia nang manukarinya!” Bujang Kuratauan indah
kalah.
Napang ada, pada amuk ha nang badua tuti bakalahi.
Karis Nagarunting ampun Bujang Alai dicabutnya, dihuhujukakannya ka
atas. Pinda kapiragahan banar Bujang Alai tuti. Kada hakun kalah, Bujang
Kuratauan mancabut parang bungkulnya nang larapan bulu, sambil
diririwasakannya.
Bakakajutan Bujang Alai manyucuk parut Bujang Kuratauan. Tagal,
Bujang Kuratauan hudah basiap. Baliung inya. Jaka handak, kawa ai inya
manimpas gulu Bujang Alai. Tagal, inya kada purun. Bujang Alai sasain
sarik.
“Timpasakan parang ikam ti, amun wani!” Bujang Alai manantang.
Bujang Kuratauan lihum. Tangannya sasain pisit mancakuti parang
bungkul, sambil bapikir napa pulang nang cagar digawi Bujang Alai.
Bujang Alai amuk buta. Cucuk riwas barait karisnya ka awak Bujang
Kuratauan. Asa kada kawa baliung lagi, tapaksa ai Bujang Alai mambalas.
Parang bungkulnya kada kahitungan lagi manimpasi awak Bujang Alai.
Tagal, nang ngaran nang badua tuti sama pada taguh, tahan wasi, napang ada, kadada nang lukanya!
“Kita tarusakan di lain!” jar Bujang Alai.
“Akur! Di manang, hi?”
“Di Mandin Tangkaramin!“
“Ka situ kita!”
Amuk kalahi tamandak, pahadangan nang badua tuti maatur siasat.
Bujang Kuratauan bapikir: Bujang Alai ti taguh. Parang bungkulnya
nang larapan bulu gin kada kawa malukainya. Balalu, parang bungkul tuti
ditumpulinya. Liwar tumpulnya, nang kaya balukuk parang.
Ada Bujang Alai bapikir: amun karisnya sasain landap, musti kawa
malukai Bujang Kuratauan. Balalu, bahimat ai inya maasah karisnya.
***
Balalu kisah. Di Mandin Tangkaramin, nang badua tuti bakalahi pulang. Nang ngaran sama pada taguh, kadada nang lukanya. Karis Bujang Alai nang liwar landap, kada kawa malukai Bujang Kuratauan.
Tagal, parang bungkul tumpul maulah Bujang Alai kuciak-kuciak
kasakitan, wayah dicatukakan Bujang Kuratauan saling gancangan.
Ayungannya, awak Bujang Alai mumuk di dalam. Kada saapa, mati!
Mandangar Bujang Alai mati, kulawarganya liwar sarik. Handak amuk.
Hutang darah, balas darah. Hutang mati, bayar mati! Mandangar habar
tuti, kulawarga Bujang Kuratauan kada baranai haja jua. Balampu damar,
wayah malam, bubuhannya pindahan ka hutan. Wayah tahu ti, sasain amuk ai
kula-kula wan mamarina Bujang Alai. Bahimat bubuhannya mancarii.
Hampai di atas banyu batajun Mandin Tangkaramin, bubuhan kulawarga
Bujang Kuratauan manimbai lampu damarnya ka bawah banyu batajun. Dikira
bubuhan Bujang Alai, musuhnya ti handak bukahan, mahantas jalan. Napang,
pada disasahnya ai api lampu damar tuti.
Sakalinya, jalan ampah ka api lampu damar tuti, jurang! Jurang nang
tuju ka bawah banyu batajun. Napang ada, pada kacabauan ha bubuhan
Bujang Alai, tagugur ka batu-batu banyu batajun! Batu-batu ti
babalang-balang habang, hibak darah bubuhan Bujang Alai. Bubuhan Bujang
Alai wan kulawarganya matian sabarataan!
Imbah malihat batu babalang habang nang kaya kulipak manggis masak ti, urang kampung mangaraninya Batu Manggu Masak.[*]
TIHANG BARANGKAI PARING BARATUS
A. Syarmidin
DI kampung hunjuran Gunung Kantawan ada dua ikung kakanakan nang yatim-piatu, ngarannya Mikar wan Miramidan. Badua badangsanak tuti digaduh mamarinanya, Datung Garunggung. Sasain ganal, sasain bapintar nang badua ti. Baibadah, rajin. Wan kawitan angkat, paasian. Rajin bagawian. Katuju batutulungan.
Badua badangsanak tuti handak balampah, manambah kajian, sakira kawa
jua bapakai di kampung. Imbah bapadah wan Datung Garunggung, tulakan ai
nang badua tuti balampah. Miramidan ka Liang Nyaru, guha nang jar urang
bahari ti kaandakan batu patir. Mikar ka bawah rapun kayu ganal, di
tabing Sungai Amandit.
Kada karasaan, Mikar tuntung balampah. Inya dibari Ning Diwata ilmu
gancang. Nangapa haja, nang ganal-ganal, kawa diangkatnya. Sabaluman
bulik ka kampung, Mikar manyinggahi adingnya di Liang Nyaru. Dikiaunya
nang ading. Kadada sahutan. Asa batagur hati Mikar. Napang, bunyi
sasahutan suaranya haja nang tadangar di guha, tagal sahutan adingnya
kadada.
Imbah tuhuk bakiau, nang ading cangul di hadapan. Bacacangan ai nang badua tuti.
“Sadang kita bulikan,” jar Mikar.
Lihum Miramidan. “Umai alah, Ka... Aku hudah jadi satu wan batu patir di alam gaip. Kada kawa bulik lagi.”
“Jadi, ikam ti handak badiam di sia, ah?”
“Iyih,” jar Miramidan. “Pasanku, amunnya ada kula-kula kita nang
dapat musibah, siapakan lakatan hirang wan ruku daun nipah. Andak di
atas lalantingan. Larutakan di banyu. Kiau ngaranku talu kali, datang tu
aku.”
Imbah tuti, Miramidan hilang. Gaip.
Bilang kada karuan hati Mikar. Napang, inya tapaksa bapisah wan adingnya.
***
Mikar bulik, Datung Garunggung wan warga kampung himung. Napang, ilmu nang dibawanya tapakai banar. Inya rajin mandangani urang kampung nang handak maulah pahumaan. Manabukakan tanah, sakira babanyu. Maulahakan jambatan. Maangkatakan kayu nang ganal-ganal, nang gasan baulah rumah, balai atawa kindai.
Gasan hidupnya saurang, Mikar bahuma. Bacari iwak. Manuris hanau.
Arian ti, paharatan manuris, kada singhaja tangannya tahayut hambatar
di palapah hanau. Asa maras kasian, hambatar tuti dibawanya bulik ka
rumah. Imbah talu ari, tang nangapakah maka hambatar tuti ubah: jadi
bibinian nang liwar langkar! Ngarannya Putri Hambatar. Balalu, nang
badua ti kawinan.
Batahun-tahun kawin, Putri Hambatar kada jua baanakan. Disuruhnya
lakinya babini pulang. Tagal, Mikar kada hakun. Kada purun. Inya kasian
wan nang bini, amun bamadu.
***
Arian ti, wayah Mikar malihati lukah, inya pakulih iwak kalui nang ganal. Wayah handak mambuat ka ladung, hatinya batagur. Timbul asa maras kasian wan iwak tuti. Hampai rumah, iwak tuti kada langsung disianginya, tagal dibuatnya ka gadur. Wayah tangah malam, iwak tuti ubah jadi bibinian langkar! Ngarannya Putri Kalui.
Malihat Putri Kalui ari-ari baulak di rumah, Putri Hambatar manggasak Mikar mangawininya. Sakira taulih anak.
“Putri Kalui hudah dipandir urang,” jar Putri Hambatar. “Daripada disambati nang kada-kada, baik kawini ha inya. Kalu ai...”
“Kalu ai, nangapa?” jar Mikar.
“Hampian handak baisian anak, kalu? Amun hampian kawini inya, kalu ai bakulih.”
Imbah tuhuk disurung-surung, Mikar hakun jua mangawini Putri Kalui.
Balalu, Putri Kalui baranakan. Bibinian. Ngarannya Mayang. Wayah Mayang
umur ampat tahun, Mikar handak maulah balai. Dikumpulakannya anam batang
ulin ganal, gasan tihang, wan baratus-ratus paring, gasan lantai wan
tawing.
Baisukan Jumahat, warga takumpulan sabarataan. Bibinian auran,
mandangani Putri Hambatar wan Putri Kalui manyiapakan aruh batajak
tihang balai. Nang lalakiannya manabuk luang. Dalamnya dua dapaan,
kulilingnya satangah dapa, gasan manajak tihang.
Tangah ari, aruh bamula. Wayah aruh, tangan Mikar digamit Mayang, anaknya, “Bah, Mayang handak manangkap kupu-kupu...”
“Iyih. Tagal, jangan jauh-jauh,” jar Mikar.
Tuntung makanan, Mikar basiap manajak tihang ulin. Diangkatnya
sabuting, ditajaknya. Wayah tihang ditajak, tang nangapakah maka ada
kuciak urang kasakitan, matan dalam luang! Kada saapa, mancurat banyu
habang. Darah!
Urang galu. Tihang dicabut Mikar pulang. Imbah dilihatnya dalam
luang, inya mandam. Napang, awak nang ramuk dalam luang tuti sakalinya
anaknya saurang, Mayang!
Malihat tuti, bakuciak Putri Kalui. Inya manangis bahimat,
bagulung-gulung, hampai taka sungai. Babaya tajapai banyu, awaknya
hilang! Bulik ka alam gaip! Putri Hambatar dintu jua. Imbah
kuciak-kuciak, bagulung-gulung di tanah, awaknya hilang jua! Mikar mauk.
Ngalu kapalanya. Pinik. Pusing naning.
Kada katahanan lagi, amuk buta inya. Diangkat wan dihamburakannya
tihang ulin wan paring nang baratus-ratus banyaknya ti, sambil
manyumpah-nyumpah.
“Mulai wayah niti, kada kubariakan urang maulah rumah batihang ulin!
Siapa haja nang kada maasi, pacangan dapat musibah!” Lintuk awak Mikar.
Inya kaingatan adingnya, Miramidan. Badadas disiapakannya lakatan
hirang, ruku daun nipah, wan lalantingan. Dikiaunya ngaran Miramidan
talu kali. Miramidan cangul di hadapannya.
“Ding... Bulikakan ha hidupku, kaya nang asal!” Mikar maingui.
Tauling Miramidan. “Halin, Ka ai. Hudah takdir Ning Diwata. Amun
handak bakumpul wan anak-bini hampian di alam sana, balampah ha. Minta
ka anu Ning Diwata...”
Imbah Mikar kadada lagi, tihang ulin wan paring nang bahamburan tuti
jadi batu. Batu ti dingarani urang Tihang Barangkai Paring Baratus.[*]
PANGANTIN DISAMBAR BUHAYA
Iwan Yusi
MATAN baisukan lacit ka juhur, bunyi gamalan urang bagipang kada sing
rantian. Puas bagipang, bakuntau. Imbah ti, banaikan batang pinang nang
bapantul pulang. Utuh Hirang bahimat banar bakarasmin. Mangawinakan
anak nang pauncitan.
Nang ngaran bapangantinan, rumah Utuh Hirang kada sing rantian
didatangi urang. Bajurut-jurut urang saruan, salajur handak malihat
pangantin batatai.
Tuntung karasmin, maatar pangantin bailangan pulang ka wadah
pangantin lalakiannya. Pangantin basilih baju pulang. Bahias. Batulis
kaning. Bacalak mata. Bagalang. Bakangkalung, barundun-rundun.
Tumatan Muning ka Banua Pahalatan tuti, kada kawa bajalan batis.
Bajukung makalaham. Banyunya saling luasan, pantar lautan. Napang,
bakawinan parahatan banyu manyurung pang, di Danau Bangkau.
Kada kurang pada pitung walas buah jukung ganal-halus maatar
pangantin bailangan. Pangantin lalakian wan pangantin bibiniannya
batatai di jukung ganal. Bahias habang hijau. Bahindang bahindala.
Imbah batatangah jaman labih jukung dikayuh, ditanjak, hampai am
wadah pangantin lalakiannya. Urang nang di subarang kada sabar lagi
mahadangi, handak malihat pangantin bibiniannya. Kawitan pangantin
lalakiannya handak banar jua malihat minantunya, nang bungas langkar
pangurihingan.
Asa singkal pagalangan tukang tanjak, panat bakayuh. Jukung sasain
parak wan tanah timbul, nang disambat urang “mungkur”. Babaya jukung
parak wan mungkur ti, tang bagarambuak ha banyu, tang cangul ha buhaya!
Ganalnya nang kaya batang rumbia! Buhaya manungap pangantin bibiniannya,
balalu mambatak ka banyu, nang dalamnya sapananjak lupung.
Tuganal takajut kada sakira. Saitu-saini inya bakuciak, malihat bininya disambar buhaya. “Tuluuuuung...!”
Saikung-ikung kadada nang waninya manajuni. Napang, buhayanya saling
ganalan! Taringnya marihing. Curing. Buntutnya mahambat biding jukung.
Jukung parak tabalik!
Arak-arakan tabulik ka banua. Ada jua nang balakas mananjak, batarus
ka tujuan, mamadahakan pangantin bibiniannya dapat musibah. Utuh Hirang,
kawitan pangantin bibiniannya, hudah kada tahu di burit kapala lagi.
Diambilinya paaliran nang wani manggarit buhaya ka sarangnya. Bininya
maka am, kujul-kujul, siup!
Kamarian ti jua, pangantin nang disambar buhaya handak dicarii.
“Ikam, Tuh ai, musti umpat aku manyalami!” jar paaliran.
“Umai... Ulun kada wani! Sama maatar umur. Badimapa, lah ai? Banyalam gin ulun kada landang!” Tuganal katakutanan.
“Jangan takutan! Kujamin, ikam salamatan haja. Bacakut pisit-pisit di awakku. Jangan dilapas. Iringi ha, aku!”
“Burusihalah ulun pulang nang ditungapnya?”
“Jangan gair! Amun ikam handak tahu bini ikam masih hidup di alam
sana, umpati aku! Jangan taka isuk! Ayuha, kada papa!” Paaliran mauyuni.
“Inggih. Ayuha,” Tuganal lakas manyahuti, imbah mandangar bininya masih
hidup.
“Dangarakan lagi, nah!” Paaliran manahapi pulang. “Amun di situ ti
kaina urang manyurungi nangapakah, sambut haja! Jangan ditampik!”
“Inggih,” Tuganal baunggut nang kaya angui.
Paaliran mamuruk baju, salawar, baikat kapala nang saraba kuning. Jukung dikayuh ka tangah danau, baparak ka mungkur.
Muntung paaliran karimut-karimut. Bamamang. Tangannya manapuki banyu
di higa jukung. Bapaparapat jam bamamang. Napa-napakah. Kada lawas,
banyu baburinik. Tuti tatangar, mamang paaliran didangar urang alam
banyu.
Byuuuurrrr !!!
Paaliran batajun, baimbai Tuganal nang mancakuti tali pinggangnya.
Nang ngaran banyalam di banyu, nyata ai kada kawa bahinak. Bahimat
Tuganal manahan hinak, sakira kada mati lamas. Napang, dalamnya parak
dua pananjak! Kada saapa, tajajak parut danau. Kada jauh pada wadah
bajajak tuti, ada liang. Nang kaya guha. Luas.
Iwak kalunyuran di higa awak. Ganal-ganal. Ada haruan, tauman,
kihung, sapat siam, kalui, biawan, kapar, papuyu, macam-macam iwak
padang. Pinda patuh ha iwak-iwaknya. Jaka wayah bacari iwak, nyaman
banar manangkapi. Tagal, niti handak mancari bini Tuganal nang
ditanggung buhaya.
Paaliran wan Tuganal mangalunyur masuk ka dalam liang. Tangan Tuganal
bacakut kada sing lapasan. Babaya masuk liang, hau, asa lapang hinak.
Nyaman bahinak! Nang kaya kada dalam banyu. Sakijipan haja, balajuran
asa nang kaya di padang urang banyak. Pantar asa di banua urang.
Palingau-palingau paaliran wan Tuganal manjanaki urang nang
asing-asingnya auran. Ada nang bakakutuan di palatar. Ada nang manyusui
anak. Ada nang manampi baras. Ada kakanakan bamainan, batungkau, balugu,
bakalikir, bagasing, badaku. Macam-macam ti pang. Kada sasalisih, nang
kaya di banua saurang.
Kada jauh, ada urang bagarumbung. Nang kaya ada gawi. Ada nang
manungkih kayu, maangkat kawah, baulah tungku. Macam-macam ti pang.
“Napang, Julak, pinda rami?” Paaliran matakuni urang nang rambutnya bahuban, nang pinda dimalui pada nang lain.
“Handak baaruhan. Manyalamati danau. Kami handak manyumbalih kambing.
Tuh, liat, kambingnya hudah di kandang,” urang tuha tuti manunjuk. Di
dalam kandang ada ampat ikung kambing bini nang lamak mungkal.
Paaliran baparak ka kandang. Diitihinya kambing-kambing tuti. “Ai,
Julak! Maap banar, nah! Kambing hirang nang bakangkalung tuti, ampun
kami! Tuti kambing kami nang hilang tadi! Dimapa, alah? Kami bawa bulik
ai, nah!”
“Harat muha! Jagau banarkah ikam, maka datang-datang handak maambil
kambing kami?!” jar urang nang giginya juhing, nang badiri di higa urang
tuha tadi, pinda sarik. Muhanya karau. Inya baparak, balalu manampar
paaliran.
Paaliran kada baranai jua. Inya bauling. Kada kawa dihalat lagi, paaliran wan urang juhing tuti bakalahi. Baudar. Baganti igut.
Bakarukut. Baganti tinjak. Batampar. Basuntul. Amuk ti pang.
Ayungannya, sama pada kauyuhan. Paaliran taduduk. Mahingal. Musuhnya
sama, tadangkakak, hingal-hingal jua.
“Ayuha, hudah! Sarana bakalahi lagi! Ambil ha kambing ikam tuti! Bawa bulik!” jar nang tuha bahuban tadi.
“Lakasi, Tuganal! Napa dihadang? Tarik kambing tuti! Kita bulikan!”
Paaliran manyuruh Tuganal mambawa kambing hirang nang bakangkalung.
“Ulun mancari bini nang hilang, kada bacari kambing!” Tuganal kada igul-igul.
”Dintu, lih? Amun damintu, kambingnya kami sumbalih ai,” jar nang tuha tadi pulang.
“Sumbalih ha!” jar Tuganal.
Disumbalih urang ai kambing tuti. Paaliran tauling kapala. Kada purun
manjanaki, wayah gulu kambing digayat. Darah mancurat. Tuganal maka am,
nahap manjanaki. Cagat gulunya.
Imbah urang tuntung manyumbalih, paaliran baucap wan nang tuha tuti, “Aku minta tangannya, dangsanaklah? Nang kiwa gin.”
“Ambil ha. Bawa ha.”
Kada banyak pandir lagi, imbah manjumput tangan kambing tuti, paaliran mambawai Tuganal balakas bulikan.
***
Imbah kaluar pada liang pamulaan masuk tadi, paaliran wan Tuganal asa sasak pulang hinak. Napang amun kujak-kujak, bakunyung di banyu karuh. Iwak wan bidawang kalunyuran di higa awak.
Saling lawasan urang mahadangi di atas jukung, hanyar timbul burinik
banyu. Tuti tanda, nang dihadangi hudah parak bangsul. Imbah banyu di
higa jukung bagarambuak, bagalumbang ganal, balalu timbul kapala
paaliran wan Tuganal.
Nang badua ti langsung naik ka jukung.
Ganal hinak Tuganal. Napang, liwar ngangal. Tasandar inya di biding
jukung. Awak paaliran maka am hibak darah. Bajunya barabit-rabit. Wawah.
Mantuk bakalahi tadi ti pang.
Imbah asa lapang hinak, hanyar Tuganal sadar: inya tadi dibawa
paaliran ka alam subalah, alam urang halus, mancarii bininya nang
disambar buhaya.
Babaya diitihi, tangan kambing nang dibawa paaliran tadi iya tangan
bini Tuganal! Mata Tuganal tabuncalang. Galang amas nang dua bingkai
masih balilit di pagalangan tangan bininya nang lamak mungkal. Utas amas
baparimata mirah dalima masih ada jua di jarigi tangannya. Pacar
kukunya masih habang, mancaranang.
Saitu-saini Tuganal bakancahung. Manangis. Nang kaya kakanakan ha
lagi. Inya kalumpanan pasan paaliran wayah di jukung. Liwar manyasal
inya, kada paasian. Jaka maasi, kada tapisah pang inya wan aruwah
bininya, nang baluman sahari dikawininya.
Imbah tuti, tanah timbul di tangah Danau Bangkau dingarani urang Mungkur Kambing.[*]
Kandangan, 7 Nupimbir 2010
JURIAT DATUNG GARIWAI
Iwan Yusi
SANJA ari. Langit nang kaya bakalir: habang, nyarak, bacampur habuk.
Burung tinjau tarabang saling randahan. Suaranya nang kaya tatangar.
Burung tuti hinggap di rapun hanau di higa rumah Gariwai, nang hanyar
bulik bakabun.
“Nangapang ti, Gariwai, pinda pusang?” Abahnya batakun.
“Kabun gumbili habis dibulangkir babi!” Gariwai manimbai cangkul parak palatar, sangkal.
“Ulahakan kandang kuliling kabun.”
“Hudah, Bah ai. Hudah bakandang haur. Tagal, babi tuti maakal!
Kandang rusak ditampuhnya! Habis akal hudah, nah,” Gariwai mamusut paluh
di dahi ka baju tilasan.
“Basabar ha, Nak ai. Mandi gin dahulu. Ari parak Magrip, nah.”
Langit kadap. Angin dingin. Urang naikan ka rumah. Anak katutupi cacaricit di batang tarap.
Gariwai duduk hadap lampu samprung nang diandak di lantai. Abahnya
basandar ka tawing halat, paparupus baruku. Hanyar mantuk makanan. Uma
Gariwai babasuh piring di pambanyuan.
“Isuk, imbah Asar, tunggui kabun ikam. Bawa nia, nah,” jar Abah
Gariwai, manyurung tumbak. “Tagal, jangan dihilangakan. Niti tumbak
pusaka, paninggalan kai ikam. Apik-apik maharagu.”
Gariwai unggut-unggut.
Isuknya, imbah Asar, Gariwai hudah di kabun. Inya singhaja basimpan
di higa rapun kuwini nang ganal. Kada lawas, kadangaran bunyi batis babi
datang. Bapuluh-puluh ikung, bajurut masuk kabun!
“Huuaaaaahhhh....!!!“ Gariwai kuriak-kuriak mausah babi tuti sambil manyasah wan tumbak.
Mandangar Gariwai bakancahung saling nyaringan, babi-babi tuti
bukahan katakutanan. Tagal, nang ngaran hudah kasarikan, Gariwai tarus
haja mausah babi-babi tuti.
Babi nang pangganalnya, bukah pandahuluannya. Nang lainnya, mairingi di balakang. Nang tahalus, bukah pauncitan.
Liwar sariknya Gariwai wan babi-babi tuti. Sambil manyasah,
ditingkalungakannya tumbak saling gancangan. Tumbak bahulu kayu ulin
tuti tarabang ampah ka burit babi. Tumbak nang curing tuti maricup! Pas
kana burit babi nang pauncitan! Napang ada, satua tuti manggarung saling
nyaringan. Kasakitan. Bukah kada katanahan! Tumbak tuti tatajak di
tamping buritnya. Babi nang lain sasain laju bukahan, masuk hutanan.
***
Ari bamula kadap.
Gariwai bukah tarus, mahingal, manyasahi babi-babi nang masuk ka
hutanan. Inya handak maambil tumbak nang tatajak di tamping burit babi
tuti. Pikirannya harung kada sakira. Dimapa amun tumbak tuti hilang?
Samalam inya hudah dipasani Abahnya: tumbak pusaka tuti jangan sampai
hilang.
Batatangah jam Gariwai mairingi babi-babi tuti. Pas di parak gunung,
babi-babi tuti masuk ka guha. Gariwai tagana di muharanya. Hinak
mahingal. Paluh guguran, katapukan, nang kakaya bigi jagung. Liwar
ngangalnya. Asa handak bulik. Tagal, inya kaingatan pasan Abahnya.
Bagimit inya masuk ka guha. Sasain bakadalam, babi tuti kada talihat
saikung-ikung. Nang ada, lapak batis babi-babi tuti haja di tanah. Lapak
batis babi tuti diiringinya.
Kada saapa, Gariwai batamuan susungaian. Tinggi banyunya, kikira
sabuku lali. Tagal, hinggan situ ti haja lapak batis babinya. Imbah
tuti, kadada lagi. Di subarang susungaian, nang ada bakas lapak batis
manusia haja.
Gariwai mairingi lapak batis manusia nang pinda banyak tuti. Asa
handak tahu inya: siapang, urang manang, ampunnya? Ada kada raraitannya
wan babi nang mambawa tumbaknya?
Kada lawas, ari kadap.
Tang nangapakah ha, tahu-tahu inya ada di padang urang banyak. Tang
ada di kampung urang. Inya kapulingaan. Nang kaya buburak kalingaian.
Tagal, tarus haja inya bajalan padang urang banyak tuti. Bagimit inya
baampah ka rumah nang tumatan jauh pinda pambaiknya. Halaman rumahnya,
tarang, balampu damar. Banyak urang, bagalumuk. Bapandiran. Lalakian,
bibinian, tuha, anum. Nang kaya ada gawi. Gariwai baparak.
“Umpat batakun, nah,” jar Gariwai wan urang tuha nang duduk di palatar.
“Napang ti, Tuh?”
“Rumah siapang nia? Napang pinda rami?”
“Uuuu, niti rumah raja! Raja kami kana musibah. Anak hidin nang bibinian, garing. Luka. Kana tumbak urang!”
“Kana tumbak?”
“Iyih!”
“Umai, alah… Napang ti kisahnya, maka kana tumbak? Jaka anak lalakian, palingan maraga bakalahi,” Gariwai bagaru kapala.
“Anak raja kami ti katuju bamainan di hutanan pang. Jar kakawalannya
ti, maraga maambil buah di kabun urang. Nang ampun kabun, sarik, balalu
ditumbaknya!”
“Uuuh, dintu ah? Kasiannya, lih?” Gariwai unggut-unggut.
“Ujar raja, siapa haja nang kawa manulungi, manambai, cagar dikawinakan wan anak hidin.”
Galudupan hati Gariwai mandangar kisah urang tuha ti. Sikap inya manyahut, “Umai, alah? Kawalah ulun umpat?”
“Kawa banar! Ayuha, nah. Iringi aku. Kita ka anu raja!” Urang tuha tuti manarik tangan Gariwai.
Raja himung banar batamuan Gariwai. Dibawanya Gariwai ka kaguringan
anaknya. Gariwai malihat, kacukingan ha tumbaknya di tamping burit putri
raja tuti. Tumbak pusaka barian Abahnya.
“Han, liat... Anakku nia matan kamarian tadi manangis haja. Maarit
sakit. Napang, tumbak ti tatajak di awaknya. Dua-talu ikung hudah nang
handak mancabut tumbak tuti, kada hingkat! Harung banar aku maliat.
Amunnya kawa mancabut, ikam kuambil minantu!” jar raja.
Mandangar ujar raja tuti, napang ada, pada kada katikuan ha lihum Gariwai.
“Inggih, Paduka ai. Tagal, ulun ada sarat...” Gariwai pinda musti banar. Pantar nang kaya panambaan babanaran.
“Napang ti, saratnya? Sambat ha.”
“Damia, Paduka ai. Asa: siapakan kain hirang tujuh lambar, panjang
asing-asingnya tujuh dapa. Dua: bumbung haur, satatak. Talu: siapakan
gamalan wan nayaganya. Nang kaampat: siapakan kapur kinangan wan kumpai
maling.”
“Tuti haja ah?” Raja takurihing takang.
“Inggih, tuti haja. Wayah ulun batatamba kaina, bunyiakan gamalan
hangkui-hangkui. Hampai ulun tuntung batatamba,” jar Gariwai, pinda ahli
banar.
Kada lawas, sarat nang dipinta Gariwai hudah ada. Gamalan, nang
kakaya babun, sarun, agung, kangsi, sarunai, dibunyiakan nayaganya
saling hangkuian. Nang kaya urang badamuluk, ha. Kadada nang hingkat
malihat Gariwai batatamba. Napang, wadahnya batukup tujuh lapis kain
hirang! Dicabutnya tumbak nang tatajak di tamping burit putri raja tuti.
Putri raja bakancahung, kasakitan. Tagal, suaranya kalah wan suara
gamalan nang hangkui banar. Kuriak papar putri raja, kadada nang
mandangarnya!
Luka di awak putri raja dikasainya wan kumpai maling, bacampur kapur
kinangan. Putri raja hinip. Kada sing bunyian lagi. Nang kaya mambuang
kalimpanan, ampih sakit. Lihum bapair ha putri raja ti ka anu Gariwai.
Ubuuui... Galudupan hati Gariwai. Napang, nang lihum ti liwar
langkarnya!
Ngarannya gin putri raja, jar Gariwai dalam hati. Tumbak pusaka
barian Abahnya disimpannya dalam bumbung panjang babungkus kain hirang.
Batatambaan, tuntung. Imbah malihat anaknya wagas, Raja takurihing kada
sing rantian. Kahimungan.
Isuk arinya, istana rami kada sakira. Bakarasmin. Mangawinakan
Gariwai wan putri raja. Gariwai liwar himungnya, nang kaya kaguguran
indaru. Inya kada ingat lagi wan Abahnya, kulawarga wan kabunnya di
banua. Inya hidup nyaman di istana.
***
Gariwai kada ingat lagi, napa maka inya hampai tapabini di banua urang. Tapabini wan putri raja. Hudah babulan-bulan, batahun-tahun, maninggalakan kawitan wan kabun gumbilinya. Hudah baisian anak lalakian saikung.
Wayah manimang anak, kilir-kiliran banyu matanya. Kaganangan inya wan
kawitannya nang lawas ditinggalakan, mahadang inya nang kadada bangsul.
Balalu inya tapikir handak bulik ka banua.
“Aku handak bulik ka banua manjinguk Abah, Ding ai. Ikam umpat ha. Salajur manampaiakan anak kita.”
“Ayuha, Ka ai. Tagal, bapadah dahulu wan Abah,” jar bininya, maraih anak nang dikilik Gariwai.
Wayah tuti jua, Gariwai mandapati raja, mintuhanya.
“Aku akur haja. Bawa ha anak-bini ikam, tampaiakan wan kawitan. Tagal, aku ada sarat...”
“Napa saratnya, Paduka?”
“Sapanjangan jalan ampah bulik kaina, jangan bakaramput wan bini. Tuti haja saratnya.”
“Inggih. Sanggup, Paduka ai. Amun damintu, isuk baisukan kami
tulakan,” Gariwai lihum bapair. Liwar himung, cagar batamuan kawitan wan
kulawarganya.
Subuh bakabut ambun. Dingin mancucuk hinggan tulang. Burung-burung di
rapun kayu karakicauan. Gariwai batalu baranak hudah di jalan nang
dahulu dilaluinya. Gariwai bajalan pandahuluan, sambil mangilik anak.
Bininya mairingi di balakang, sambil guguramai. Nangapa-nangapakah nang
dirawanya. Ada haja nang ditakunakannya wan lakinya. Itulah, inilah.
Gariwai maka am kada kasintakan hinak manjawapi.
“Tuti buah nangapang, Abahnya?” jar bini Gariwai, manunjuk rapun hanau nang buahnya barundun-rundun.
Wayah handak manyahuti, batis Gariwai takait bilaran. Parak
tajarungkup. Untung tangannya sawat bacakut di rapun kayu. Wayah
tamandak ti, manyahut ai inya, satatayuhnya, “Buah timbatu. Umpan babi!”
Imbah Gariwai baucap, saitu-saini bininya nang bungas langkar tuti
ubah, baikungan jadi babi! Damintu jua anaknya, jadi anak babi! Anak
babi tuti malacung pada awak Gariwai, bukah mancincing, sing lajuan,
mairingi umanya masuk ka hutanan!
Napang ada, pada tadangkak ha Gariwai.
Hanyar inya ingat. Tadi inya mangaramputi bininya. Buah hanau, nang
masi disambat timbatu, dipadahakannya umpan babi. Padahal, timbatu ti
umpan musang. Gariwai talanggar pamantang. Talanggar pasan raja.
Imbahnya ti, di hunjuran Maratus, amun ada babi nang pinda akalan, warga sabarataan yakin, tuti juriat Datung Gariwai...[*]
Kandangan, 5 Nupimbir 2010
NINI URUT WAN JANAR
Iwan Yusi
MATAHARI hanyar tinggalam. Langit di atas padang gatah, habang:
nyarak, nang kaya buah tampurikak masak. Jar urang, tuti alamat isuk
cagar panas ari. Tatinggal umbayang rapun kayu ganal, mangadap, malukupi
kampung-kampung di hunjur Maratus.
Jangkrik, bilalang, galang-galang, babunyi karirikan. Angin gunung
batiup gamat. Pantar manyuruh urang kampung guringan, imbah saarianan
bagawi, bacari gasan anak-bini.
Ning Urut malikit lampu damar. Cahayanya maliuk-liuk ditampur angin nang masuk di sasala tawing palupuh nang japuk.
“Tuk tuk tuk!“ Bunyi lawang dikatuk urang.
Badadas Ning Urut mambukai lawang. Muntungnya kiul-kiul mamamah sirih
kinangan. Imbah lawang dibuka, di palatar ada dua ikung kakanakan,
pantar badua baading.
“Napang, Cu?” Ning Urut takurihing di rarawaian umbayang sanja.
“Uma kami garing. Kawalah hampian mandatangiakan? Maurutakan,” nang taganal baucap. Pindanya nang kaka.
“Iyih, Ning ai. Tulungiakan,” nang tahalus umpat jua bapandir.
Ning Urut takurihing, maiyihakan. Napang, paurutan ti dasar gawian
hidin tumatan bahari. Kada suwah hidin manampik urang nang datang.
Paribasanya, biar awak ngangal gin, dihakuni hidin haja.
Kada sakali dua hidin handak manampik hajat urang. Tagal, saban
kalian jua hidin kaingatan wan janji hidin saurang. Janji nang maulah
hidin jadi paurutan.
***
Hudah talung puluh tahun. Wayah hidin anum. Wayah masih bigas. Urang manggalari hidin Galuh Bungas. Muha hidin bahari ti dasar liwar bungasnya.
Wayah tuti, Galuh Bungas bamimpi didatangi urang tuha bajanggut
putih, bajubah saraba putih. Urang tuha tuti mambawa tulang rangka
manusia nang rahai. Tulang rangka tuti diandaknya di hadapan Galuh
Bungas. Disuruhnya Galuh Bungas manyambung tulang rangka tuti, tumatan
kapala, hampai batis.
Pantar ada nang manuduhi, Galuh Bungas bisa manyambung tulang rangka tuti. Kada tasalah. Kadada nang tapahurup!
“Nah, tumatan wayah nia, ikam, Galuh ai, jadi paurutan. Amun ada nang datang minta urut, jangan ditampik...”
Imbah urang tuha tuti tuntung bapasan, Galuh Bungas takijat.
Tabangun. Inya diamanati urang gaip. Tumatan ari tuti, Galuh Bungas
rahat dikiau, atawa didatangi, urang nang handak baurut.
***
Ari sasain kadap. Angin sasain dingin.
“Di manang rumah ikam, Cu?” Ning Urut batakun, pinda aasaan. Handak tahu, saapa jauhnya rumah nang cagar didatangi?
“Kikira dua buku gunung, saku, ada pang, Ning ai, tumatan sia,” nang ading manunjuk ampah matahari pajah.
Mandangar jawapan kakanak tuti, Ning Urut tacaragal. Napang, saingat
hidin asa kadada rumah sabuah-buah di situ ti. Nang ada, hinggannya
hutanan danglu. Sabat kada sakira. Hibak rapun kayu, paring, haur,
hanau, wan gatah. Cuali bubuhan nang bagarit pilanduk, atawa urang
bacari sarang wanyi, kadada nang waninya ka situ ti.
Sambil mamuruk tapih kurung, pikiran Ning Urut asa kada kakaruan. Asa
dikaramputi kakanakan, ada jua, amun hakun bajuuk ka hutanan ti. Hidin
tahu banar, di situ ti kadada rumah sabuah-buah! Tagal, tahu am, pulang,
amun ada nang hanyar batajak.
“Ayuha, Cu ai. Kita tulakan, kaina kalu hujan,” ujar Ning Urut. Imbah
anu tangan kanan hidin mambujurakan kakamban nang takirap ditampur
angin. Di tangan kiwa, bakul wadah pakakas manginang, nang kaya sirih,
kapur, gambir, pinang, wan kacip.
Lawas jua Ning Urut wan kakanak nang badua tuti bajalan di bawah
hindau bulan. Bajurut di sasala rapun paring nang daunnya jurambaan ka
jalan. Kikira imbah Isya, hanyar hampai. Ning Urut asa panat lintuhut.
Tagal, kakanak nang badua tuti pinda kadada uyuhnya.
Ning Urut takijat wayah hampai di halaman rumah nang liwar ganalnya.
Nang hidin tahu, di situ ti kadada rumah. Tagal, di hadapannya
mahunggang rumah. Ulin sabukuan. Saling ganalan!
Asa parcaya kada parcaya, hidin bakitar. Mamaraki palatar. Dijapai
hidin tihang palatar. Dikibit hidin pagalangan tangan. Sakit. “Aku kada
bamimpi. Dasar rumah bubujuran.”
“Naik, Ning!” jar kakanak nang taganal, mambukaakan lawang nang pindanya kada basunduk.
Ning Urut mangalunyur masuk. Papalingau, kapulingaan, maitihi pakakas rumah nang harat banar.
“Masuk ha, Ning ai. Ka kamar. Uma di dalam. Hidin kada hingkat bajalan. Batis hidin bangkak,” jar nang ading.
Ning Urut masuk. Dalam kamar, barabahan ha, di tilam nang kandal,
kawitan kakanak ti. “Napang ti, nang diarit?” jar hidin, sambil maandak
bakul kinangan di lantai.
“Anu, Ning ai... Batis kanan, bangkak. Asa tasalihu. Sakit banar mun
dijajakakan,” sahut bibinian tuti, kukuringis muha maarit sakit. “Bakas
nangapang, ti?”
“Bakas... Cah, cakada mambadai wan nang digawi, Ning ai.”
“Napang hi, nang kada mambadai tuti?”
“Batanam janar. Gasan anak cucu.”
“Umai, alah, alang-alangnya bakabun. Saapang jua hasilnya? Jaka
bakabun tiwadak, kapul, langsat, atawa asam kasturi, kawa gasan anak
cucu. Amunnya janar ti, kada kawa dimakan-makan!” Ning Urut manyahuti,
sapalih manuduhi. Asa bujur banar hudah. Nang dipadahi, takurihing haja,
kada manyahuti.
Ning Urut maurut batis bibinian tuti wan minyak lala, sambil mangicak
sirih kinang. Bibir hidin habang mancararak. Satutumat, baludah ka
pakucuran nang diandak di higa awak. Nang diurut maka am, tapajam
tabuncalak, satutumat taakai, taaduh, kukuringis maarit sakit.
Kada saapa, Ning Urut bamandak. Bibinian tuti pinda nyaman, pinda bamula wagas. Pinda ampih tasilahu.
“Jaka bamalam ha, Ning ai. Sarana bulik. Ari landung banar hudah.”
“Tarima kasih, Luh ai. Nang dudi haja gin, baasa. Amun hudah tahu
manuju ti, kaina nyaman haja baastilah bamalam,” Ning Urut manyahut,
tapuntal-puntal. Napang, muntung kiul-kiul, mangicak sirih kinangan.
“Napang, Ning...? Kada baasanan jua, kalu, di rumah?”
“Kada mun baasanan. Tagal, isuk ti aku handak basawat ka pasar.
Handak batutukar, saraba saikit,” Ning Urut manyimpuni daun sirih,
kacip, pinang, kukuit kapur, ka dalam bakul.
“Amun damintu ti, ayuha. Tarima kasih banar hampian hakun ka mari,”
jar bibinian tuti, lihum, mangangajahakan duit nang masih mangarapak,
pitung lambar, ka tangan Ning Urut.
“Umai, alah, Luh... Kababanyakan!” Ning Urut kahimungan, manyambut
duit nang masih hanyar. Satumbangan jadi paurutan, kada suwah hidin
dibari urang duit mamitung lambar.
Imbah tuti, ampun rumah maunjuki pulang bungkusan daun pisang, wan janar, ka Ning Urut.
“Umai, Luh... Nangapang nia?!” Ning Urut manyalungkuiakan kakamban ka kapala.
“Cah, wajik banar ai, Ning ai. Wan janar, pitung himpil. Amun wajik
ti, tamakan haja kaina di rumah. Ada janar ti, kalu ai kaina handak
batatanam di hihiga rumah.”
“Uh... Amun wajik, aku katuju banar. Lawas kada tamakan wajik,” Ning
Urut lihum, balalu manyuap mandua-talu himpil wadai wajik tuti ka
muntung. “Tagal, janar niti, cakada usah ah! Mambarati bakul haja! Aku
banyak haja batanaman janar di higa rumah!”
“Umai? Bawa ha, Ning ai. Janar ulun niti lain pada janar hampian,”
Bibinian tuti mangangajahakan pitung himpil janar ka tangan Ning Urut.
“Umai... Cakada jua ah, kalu? Nang ngaran janar ti, tatap ai janar.
Sama am tia kuning jua,” jar Ning Urut pinda baruya. “Tagal... Ayuha,
nah. Pamali manampik barian urang. Nah, lah? Kuambil sahimpil. Tandanya
aku suwah bailang ka mari,” Hidin mangasak himpilan janar ka sasala
sirih, dalam bakul.
Nang ampun rumah takurihing malihat Ning Urut manampik dibari janar babanyak.
Ning Urut turun ka palatar. Bajalan bulik saurangan. Untung langit
ampih kadap. Asa hampul limbai tangan hidin bulik di hindau bulan nang
sasaluan. Napang, pitung lambar duit tuti mayu gasan manukar tapih
kurung dua lambar!
Sapanjang jalan, Ning Urut asa lapang hinak. Kada nang kaya pamaraan
tadi. Hidin himung kada sakira, kawa manulungi urang. Apalagi amun nang
ditulungi, himung jua.
***
Landung malam, hanyar Ning Urut hampai rumah. Langsung taguring, saling janakan. Paribasanya, jaka ditimbai urang ka banyu gin, kada marasa.
Baisukan ari, Ning Urut bangun talandung pada nang masi. Tagal, hidin
tatap handak ka pasar. Sabaluman ka pasar, hidin kaganangan wajik,
duit, wan janar di bakul panginangan. Napang ada, diungkai hidin ai.
Wayah maugai, Ning Urut takalimpapak! Duit nang malam tadi
mangarapak, ubah jadi pitung lambar daun gatah karing! Ada wadai wajik
tuti, hiii, jadi tahi warik! Ning Urut mamicik hidung. Saitu-saini,
manjaluak. Handak muak! Hidin kaingatan, malam tadi banyak banar mamakan
wajik tuti!
Ning Urut manating janar nang sahimpil: mancurarat, kacilangan
tahindau matahari. Janar tuti ubah jadi amas! Manguning, saling
langkaran! Ning Urut taduduk. Mahingal. Sarik bacampur himung. Sarik,
tamakan tahi warik. Himung, dapat amas babungkah! Hidin kisahakan
sabarataan ka warga nang ada di higa-mahiga rumah. Balalu, kampung tuti
rami didatangi urang nang handak mandulang. Kampung tuti ngarannya
Kampung Pandulangan.[*]
Kandangan, 12 Nupimbir 2010
DATU KANDANGAN WAN DATU KARTAMINA
Iwan Yusi
ALHAMDULILLAH.... Han, barakat cangkal, hampai jua hampian ka
mari,” jar Datu Kartamina sambil manyalami Datu Kandangan di muhara
lawang. Nang badua tuti baragapan. Nang kaya dangsanak nang lawas kada
batamuan.
“Iya am, Dangsanak ai. Biar bajajauhan, amunnya tabawa hati nang
dandaman ti, hampai haja. Paribasanya, biar dua talu buku gunung gin,
tadatangi haja. Siwil banar. Baya matan Kandangan ka Kalua ni ha,” Datu
Kandangan hangkui manyahut, pinda kancang urat gulu, sambil mangalakak.
“Kaluarakan ha, Umanya ai, cangkaruk, tapai baras, ulin-ulin...
Apamkah jua, amunnya ada!” ujar Datu Kandangan bagaya. Salajur maharap
ai jua.
Bini Datu Kartamina lihum bapair mandangar Datu Kandangan nang dasar
katuju bagaya tuti. Balakas hidin ka padu. Napang ada, abut ai hidin
malayani kawal laki nang datang bailang.
Ada nang badua tuti, asik ai dudukan. Basila di tikar purun, di ambin
tangah. Mahadapi saraba macam wadai, sambil pandir marudai. Kisah banih
di pahumaan: tumatan taradak, lacakan, hampai kisah bakulih banih nang
bakalumpu, bakindai.
Lain pulang Datu Kartamina. Nang disurung hidin kisah mamulut burung
balibis, maiwak, maitik, maayam tikar purun, hampai hadangan kalang.
Marudai bilang kadada habisnya. Bilang kada kasintakan hinak. Imbah anu,
mangalakak tatawaan. Asa rami banar ti pang. Ngarannya gin lawas kada
batamuan. Kada karasaan, parak tangah ari. Napang, matahari hudah cagat
di atas bubungan.
Di padu, kadangaran bunyi cangkir tahantup piring. Cagat talinga Datu
Kandangan mandangar. Imbah tuti, malingut ha pulang bau iwak wadi wan
iwak samu basanga. Napang ada, pada kacar ha hidin. Kakaluruk parut.
Lapar.
Kada lawas, bakiau bini Datu Kartamina tumatan padu, “Ayu, Abahnya!
Bawai Datu Kandangan ka mari. Makanan dahulu! Kaina pulang disambung,
amun parut hudah kanyang.”
Parut lapar. Pas ada nang mambawai makanan. Pada tatumbuk ha.
Gangannya, paku batahi lala ha pulang. Umai, pas banar wan liur Datu
Kandangan, nang katuju gangan paku! Napang ada, pada gancang banar ha
hidin makan.
Tuntung makanan, Datu Kartamina wan Datu Kandangan bapacul baju,
kahumapan. Imbah tuti, pada tahunui ha lagi nang badua tuti duduk di
palatar anjung, marasaakan angin nang datang matan pahumaan.
“Parut kanyang, nang dipandirakan asa habis hudah... Mamagat kalimah
ai, Dangsanak ai, nah. Minta rila banar disurungi wadai, dibari makani.
Handak bulik ai, nah,” jar Datu Kandangan, mamuruk baju, manyalami Datu
Kartamina.
“Dintu, lih? Ayu ai, amun damintu. Nang dudi, amun ka sia, bamalam,
Dangsanak ai,” jar Datu Kartamina sambil maatar ka palatar. “Amun kada
aur, ada haja kaina aku bailang ka Kandangan.”
“Iyih! Bailang, Dangsanak ai. Tatalu bulan lagi langsat wan tiwadak
masakan. Bailang ha,” jar Datu Kandangan sambil malangkah watun. Babaya
bajajak di anak tangga nang pamulaan, Datu Kandangan takijat kada
sakira. Ada buhaya! Saling ganalan! Bangangaan! Mahadang di bawah
tangga! Handak manungap!
“Hau?? Buhayaaa...!” Datu Kandangan takuriak. Takalimpapak. Napang,
buhayanya bapuluh-puluh! Kundayapan di halaman rumah Datu Kartamina.
Taringnya marihing. Curing-curing. Nang kaya handak mangarakah Datu
Kandangan!
Datu Kartamina lihum malihat Datu Kandangan. Lakas hidin turun ka
halaman. Ditatingakannya tangan ka buhaya-buhaya tuti. Saitu-saini,
buhaya-buhaya tuti hilang! Gaip! Saikung-ikung, kadada lagi. Tatinggal
palapah nyiur wara, nang dijamur bini Datu Kartamina di halaman, gasan
kayu bamasak.
Datu Kandangan takurihing, kasisipuan, digawi kawalnya nang bainguan buhaya panjadian tuti.
“Kada papa, Dangsanak ai! Turun ha,” jar Datu Kartamina, kahimungan imbah manampaiakan ilmunya.
Datu Kandangan turun ka watun, “Ilangi aku, Dangsanak ai! Tatalu
bulan lagi langsat wan tiwadak masakan!” Sambil lihum, hidin turun
malangkah watun. Hidin hudah kada tamakan habar lagi. Kawalnya tuti
dasar bainguan buhaya panjadian. Asa tapakalah, ada jua pang.
“Kaina aku ka sana, Dangsanak ai. Aku katuju banar langsat wan
tiwadak. Hadangi ha. Kaina aku bailang. Tagal, buhayaku kada usah
dibawa, kalu?” Datu Kartamina tatawa mangalangkang.
***
Ari baganti. Kada karasaan, hudah talu bulan. Langsat manguning. Tiwadak masakan. Langsat ruku, langsat banar, kada kapicikan. Guguduh tiwadak, kada kasangaan. Kulitnya diulah mandai.
Nang kaya janji hidin, Datu Kartamina datang bailang. Datu Kandangan
himung diilangi. Bini Datu Kandangan abut bamamasak di padu. Datu
Kandangan wan kawalnya rami bapandiran. Imbah anu, tatawaan. Sambil
mamicik langsat, manguyak tiwadak masak, di palatar.
“Kaluarakan ha, Umanya ai, lamang, apam, dudul, dulinat, cinul baras,
cindul sagu... Jangan langsat haja, kaina padih parut! Jangan tiwadak
haja, kaina kapanasan awak!” Datu Kandangan mamadahi nang bini.
Datu Kartamina lihum. Himung disurungi macam-macam. Kada lawas,
tacium harum bau gangan katupat. Mancikuk hidin. Kacar. Parut hidin
sasain lapar. Lawan jua, ari sudah landung banar.
“Uuui, Abahnya! Makanan dahulu, nah!” Bini Datu Kandangan bakiau
tumatan padu. “Nia, nih... Ada katupat baiwak, gangan paku batahi lala,
gangan gadang pisang wan kaladi.”
Datu Kartamina wan Datu Kandangan duduk basila di tikar purun,
mahadapi dua- talu macam gangan. Imbah makan katupat bakuah, Datu
Kartamina mangaut nasi, mangaut gangan pisang gadang wan kaladi. Gancang
ti pang hidin makan. Tang nangapakah, hidin handak jua marasani gangan
paku. Tagal, babaya maitihi gangan nang ada di piring ganal, hidin
takijat. Dimapa tia kada takijat? Dasar paku banaran. Paku wasi!
“Hau?! Amun gangan nang kaya nia, aku cakada mamakan am...,” Datu Kartamina pinda kalas muha. Pucat ka tahi-tahi.
“Kada papa, Dangsanak ai. Niti, liwar nyamannya!” Datu Kandangan
manyuap gangan paku tuti. “Cubai ha. Rasani. Runyuh banar! Nang kaya
gangan paku ulahan bini ikam samalam, tih.”
Malihat Datu Kandangan pinda nyaman banar makan gangan paku, umpat ai
jua Datu Kartamina manyuap. Dasar nyaman sakalinya, jar Datu Kartamina
dalam hati. Balalu hidin bahimat mangipung. Habis sapiring ganal.
Mantagum. Mariga. Lihum Datu Kandangan malihat.
Imbah tangah ari, Datu Kartamina bapadah handak bulik ka Kalua.
Napang, hudah batangah arianan pang bailang. Nang dipandirakan, asa
habis hudah. Parut, kanyang. Bakisahan, batatawaan, hudah tuhuk. Hutang
janji bailang, punah hudah.
“Amun parut hudah kanyang ti, tasarah ai lagi. Ikam handak bulik, aku
kada kawa manangati. Tagal, amun hakun bamalam, aku himung banar,” jar
Datu Kandangan.
“Ayuha, tarima kasih banar dahulu, nah. Nang dudi haja gin. Kaina baasa.“
“Amun nang kaya tuti, ayu ai. Ni, nah, bawa langsat wan tiwadak.
Gasan anak-bini di rumah,” Datu Kandangan maunjuk bakul purun ka Datu
Kartamina.
Babaya malangkah watun, Datu Kartamina taduduk. Mamicik parut.
“Aduuuuuh… Aduuuuh…. Tuluuuung...!”
“Nangapa, Dangsanak?”
“Asa ada nang mancucuk-cucuk di parutku! Niti kada parigal ikam
mangarasakan paku nang kumakan tadi, kalu?” Datu Kartamina kukuringis
kasakitan, maingkuti parut.
Datu Kandangan lihum. Ditating hidin tangan ka parut Datu Kartamina.
Nang kaya mambuang kalimpanan, saitu-saini Datu Kartamina ampih sakit
parut.
Datu Kartamina mangalunyur bulik. Kada tatahu lagi. Mambawa bakul baisi langsat wan tiwadak.[*]
Kandangan, 15 Nupimbir 2010
TUKANG SI SA`AD SADO
Iwan Yusi
PANAS ari manggantang. Sa`ad Sado maayun balayung, manarah rapun kayu
maranti. Imbah anu, inya maniring, maatirat, ka rapun kayu. Panjangnya
kada kurang pada pitung dapa. Ganalnya kada kurang pada saparagapan
urang tuha. Imbah anu, inya mamusut paluh nang lilihan, nang kakaya bigi
jagung ganalnya. Napang mun bagawian di siang panas ti, kada
tasasalindung pupuhanan ha pulang.
Batukang baulah rumah atawa balai ti dasar gawian Sa`ad Sado, tumatan
di kawitan. Ngarannya gin anak tukang. Maka kada sahibar tutukangan,
tagal tukang nang harat babanaran. Banyak sudah rumah nang diulahnya.
Urang katuju banar wan gawian Sa`ad Sado. Banaran bagus pang. Inya dasar
ahli manarah, maukir. Tuti am jadi inya disuruh maulah tihang balai,
nang gasan urang banyak, nang andakannya di tangah kampung.
Batangah arianan inya manarah batang maranti tuti. Tiring-maniring.
Atirat maatirat. Makanya am, ukuran wan ukirannya musti nang paling
baik. Daham diwada urang. Sakira nahap. Nyaman dilihat.
“Cah, Sa`ad... Napang ti bahimat-himat maatirat, maniring? Imbah
ditarah, lakas am tuntung!” jar urang nang lalu, marawa sambil baruya.
“Uuu, cakada babarang haja ah,” Sa`ad Sado manyahuti. “Amun kada
baik, kaina diwada urang. Aku jua nang supannya,” jarnya pulang. Inya
marasa tukang nang paharatnya pang.
Ari sasain landung. Tagal, tang nangapakah, maka sasain babanyak nang
datangan, malihati Sa`ad Sado bagawian. Rami urang mamandirakannya. Ada
nang maambung. Ada nang umpat maatirat. Ada jua nang baruya. Satutumat,
tatawaan. Sa`ad Sado maka am, asa dihauri bagawian. Asa tasinggung jua
inya.
“Tuti sadang hudah, Sa`ad ai! Kaina kahalusan!” ujar nang badiri, bakacak pinggang.
“Iyih! Sadang haja, tuti!” jar nang saikung pulang, mauyahi.
Sa`ad Sado, ranai. Kada sing bunyian. Jangan babunyi. Bauling haja gin, kada. Inya garigitan banar dituduhi nang kaya tuti.
Kada lawas, ada pulang nang baucap: “Naaah... Amunnya gasan tihang,
tuti kahalusan! Tihang tangah tuti musti ganal, sakira nahap!” Dituduhi
nang kaya tuti, Sa`ad Sado sasain pusang. Muhanya habang. Kada karuan
lagi bagawian. Sarik. Tihang tuti tarus haja ditarahnya. Kada baatirat.
Kada baitung lagi. Balayung ditungkihakannya tatarusan. Imbahnya, batang
kayu nang ganalnya saparagapan urang tuha tuti, bahalus, tatinggal
sapagalangan kakanakan.
Urang banyak nang tumatan tadi malihati Sa`ad Sado bagawian, tabalik
sarik. Ada nang maulu-ulu, mahapaki, mawada, mangulibii, balalu
manawaakan.
“Napang tia jadi kahalusan? Cakada kawa gasan tihang! Napang ti, kada maasi dituduhi?” jar nang lain pulang, maniwas.
“Ulah gasan kukuit kapur ha, ranai! Unjuk anu aku!” jar bibinian nang
tatuha, sambil mangicak sirih kinang, imbah anu manyamburakan kucur wan
sapah ka Sa`ad Sado.
Badarau urang tatawaan. Napang ada, pada habang-hirang ha muha Sa`ad
Sado. Supan ganal inya. Nangapakah, maka urang sakampungan muaran wan
inya. Imbahnya, ada saikung nang baparak. Bajungging burit. Mangantuti!
Mandingur bau buruk. Imbah tuti, baparak pulang saikung. Mangantuti
pulang! Hingganya bapuluh-puluh, hampai baratus ikung, nang mangantuti
Sa`ad Sado! Napang ada, awak Sa`ad Sado saikungan bau kantut! Dahulu
inya diambung urang, niti diwada. Dikantuti urang sakampungan. Asa kada
bamuha lagi inya.
***
Imbah tuti, Sa`ad Sado rahat taungut di tabing sungai nang banyunya ulak, dalam, lupung pananjak. Urang kampung manyambatnya “taluk”. Dua-talu ari Sa`ad Sado taungut. Nangkaya tagantar. Liwar pusang.
Wayah ari bamula kadap, inya badiri di tabing sungai.
Buuuuuuuurrrrrr... !!!
Sa`ad Sado bacabur ka banyu lanak.
Napang ada, pada tinggalam batu ha awaknya.
Tagal, di banyu ulak tuti tang bangsul ha satua nang pinda lucu.
Binatang tuti diulai banyu ulak, bakunyung ka tabing, naik ka darat,
balalu hilang di padang sabat.
Jar urang kampung nang sawat malihat, awak satua tuti ganalnya kikira
nang kaya kucing. Buntut wan batisnya handap. Babalang kuning. Basirit
hirang, di balukuk. Parigalnya, pantar babi. Amun bajalan, sasarudup,
manjujuh ka tanah, bacari cacing. Wayah malam malam, hanyar inya kaluar.
Urang kampung manangguh, satua tuti iya Sa`ad Sado. Marganya, amun
siang, inya kada wani kaluar. Supan batamuan manusia. Wayah malam,
hanyar inya kukundayap, mambulangkir tanah. Bacari cacing, gasan
dimakan.
Nang maulah urang kampung muar, wayah batamuan manusia, satua tuti
musti bakantut! Baunya, liwar ti pang! Bau pada hintalu tambuk! Amun
kana di baju, ditapih, baunya marikit. Dua-talu ari, hanyar hilang!
Jar urang, satua pangantutan tuti handak mambalas, mangantuti urang
kampung nang dahulu mangantutinya. Imbah tuti, kampung nang ada sungai
bataluk babanyu ulak tuti dingarani urang Taluk Sado. Kahancapan manyambat, kalu ah, pandangarnya nang kaya Loksado.
“Handak ka manang tih?”
“Handak ka Loksado.”
Balalu, marikit ai kampung tuti bangaran Loksado.[*]
Kandangan, 29 Nupimbir 2010
DATU BALAN
Hardiansyah Asmail
MATAHARI hanyar am bangsul baisukan ti. Cahayanya habang. Nyarak
mancirarak, nangkaya kucur kinangan. Urang sakampungan, galu! Kindai
pambakal, kamalingan! Kindai nang saling ganalan, maka kawa dicuntan
maling. Urang kampung, nang di hulu, nang di hilir, takumpulan
mamandirakan.
Kampung Tambak Pipii tuti saumuran kada suwah kamalingan. Banua tuti,
makmur. Tanahnya subur. Nangapa haja nang ditanam, hidup. Pambakalnya
gin, tamasuk nang bapakai.
”Umai... Badimapa, lih, maling tuti, maka kawa maangkat kindai nang saling ganalan?!”
”Baarti gancang, lah ai, malingnya?!” Urang kampung gagarunum.
”Iyih! Musti haja ah gancang! Wani. Sarabanya am!” Bubuhan bibinian umpat jua marudai.
”Iya am! Nang ngaran maling ti, anu ai, ampun urang haja nang dipikirakannya!” jar nang saikung pulang, manyahuti.
”Dilihat lapak batisnya, maling tuti pindanya saurangan haja,” jar nang taanum.
”Hau? Dimapa inya maangkat?”
”Tahu am. Tagal, lapak batisnya saikung haja.”
”Malingnya saikung haja. Kindai ti dasar diangkatnya saurangan!” Pambakal basuara.
”Umai! Baarti, gancang banar, lah ai, maling tuti?!” Urang kampung sasain bingung.
”Kaina, malam, kita hintipakan. Kita saluk!” jar Pambakal, mambawai nang anum-anum.
”Akur, Pambakal ai! Amun dapat, kita mati ha!”
***
Wayah tangah malam. Bulan salau-salau. Di hujung kampung, ada umbayang manusia nang bajalan. Saurangan. Awaknya panjang basar. Tinggi wan ganal-ganalnya! Dilihat parigal, pinda kadada nang ditakutaninya lalu.
Kada lawas, umbayang manusia tuti maungkai tali, malilitakan ka
kindai. Sakali santak, dihambinnya kindai tuti. Pinda hampul ha.
Pambakal wan urang kampung nang tumatan tadi mahintipakan, kaluaran.
”Siapang andika?!” Pambakal mangajuti, manating mandau.
”Datu Balan,” sahut si maling, kada takajut saikit-ikit. ”Ka pinggir. Aku handak lalu.”
”Jangan bacacuntan di kampung kami!”
Datu Balan tatawa mangalakak. ”Sanggup garang bubuhan ikam malawani aku?”
Anak buah pambakal nang satangah lusinan, tasinggung. Langsung amuk.
Saitu-saini, mangarubuti. Ada nang mamangkung wan duri rukam, halatung,
kayu kasau. Ada nang mariwas, manimpas Datu Balan wan parang.
Tagal, sakali haja tangan Datu Balan malambai, anak buah pambakal
tahumpatingan! Kancahungan kasakitan. Tahambur. Rabahan. Balingsakan.
Babintat-bintat. Babincul-bincul.
Malihat anak buahnya kukuringis, taduduk kasakitan, pambakal turun.
Baadu suntul, baadu tinjakan, wan Datu Balan. Tagal, Pambakal
tajungkang! Kana tinjak. Talukup di licak!
Malihat pambakal wan satangah lusin anak buahnya rabahan, Datu Balan
tatawa mangalangkang. Sambil takurihing, dihanggungnya kindai
cuntanannya.
***
Isuknya, pambakal tulak manukui gurunya, Datu Tapin. Pambakal bakisah wan Datu Tapin, nang inya wan satangah lusin warga kampung jingkar dihukumakan Datu Balan. Datu Tapin nahap mandangarakan, mandam, balalu mahaluwat.
”Datu Balan tuti harat wayah malam haja...,” jar Datu Tapin ka anu pambakal, imbah tuntung mahaluwat.
”Dintu, lih?”
”Iyih. Kaina aku nang mahadapinya.”
”Amun damintu, tarima kasih banar,” jar pambakal, balalu bangsul ka Kampung Batu Laki, mambawa Datu Tapin.
Wayah ari malam. Langit kadap. Maram. Pas banar nang kaya kahandak
Datu Balan. Inya bajalan kuliling kampung, mancari kindai nang hibak
banihnya. Tagal, kada talihat sabubuting. Nang ada, kindai basiring kayu
ulin, nang pangganalnya. Malihat kindai tuti, Datu Balan takurihing.
Langsung dililitakannya tali, handak mahambin. Uuuppp...! Kada taangkat!
Karimut-karimut muntung Datu Balan bamamang. Kada taangkat jua!
Manggah-mukuh inya. Kawa taangkat saikit. Tagal, nang ngaran
kababaratan, jalannya gimit.
Datu Tapin nang matan hintadi mahintipakan Datu Balan, balalu ka luar
pada rumah pambakal, wadahnya bamalam. Basunyian, diiringinya Datu
Balan. Bunyi batis Datu Tapin, hampai ka kuping Datu Balan nang sakti.
Mandangar bunyi batis, Datu Balan cangang ka balakang. Dua-talu kali
inya maningau, tagal kadada siapa-siapa.
”Uiii...! Jangan bagaya!” Datu Balan bakuriak. ”Amun wani, ka luar! Hadapi aku! Nih, Datu Balan, nang tahan apilan!”
Datu Tapin bakuhup di garunggang rapun tarap. Dilihatakannya Datu
Balan amuk. Gagarunum. Pinik saurangan. Kapulingaan. Nang ngaran
kasasarikan, napa haja nang ada di higanya, disipakinya! Rapun kayu.
Batu. Balambika. Sabarataan, tahambur! Tabulangkir!
Datu Tapin singhaja malihatakan Datu Balan amuk saurangan, nang kaya minyak lala manggurak.
”Uiii...! Dintu haja ah Datu Balan nang jar urang sakti ti? Mancarii
urang nang basimpan haja, kada kawa. Cah!” Datu Tapin mahuhulut.
Kada karasaan, ari bamula tarang. Matahari cangul. Habang mancirarak. Datu Tapin mangaluar pada garunggang rapun tarap.
”Uh, alah... Uyuh jua hayamnya!” Datu Tapin mamahawai.
”Ikam handak kamirawaan, saku?!” Datu Balan liwar sarik.
”Cah!”
Datu Balan asa tapanasi. Sambil mahambin kindai, tangannya manyuntul
muha Datu Tapin. Datu Tapin bauling saikit. Luput am. Barapa kali Datu
Balan manyuntul, maninjak, saitu jua Datu Tapin manangkis, bauling,
baliung. Bunyi pukulan Datu-Datu nang sama tia sakti ti,
mantingus-tingus, nang kaya angin tutus. Wayah pukulan nang kaampat
puluh, Datu Tapin kana suntul di dagu, tahumpating ka rapun hanau. Rapun
hanau rabah, marabau.
”Han, tia! Marasa, maka tahu!” Datu Balan baagak.
Datu Tapin taakai taaduh maarit sakit. Datu Balan handak mailai
pukulan pulang. Wayah tuti, pas matahari bangsul. Tang nangapakah ha,
Datu Balan tajuramba ka tanah. Awaknya tatindih kindai nang dihambinnya!
Sasain lawas, sasain nyarak matahari, sasain siang ari. Awak Datu
Balan sasain tinggalam tatindih kindai. Ayungannya, awaknya langlam
dalam tanah. Mati. Tatindih kindai nang hibak batu wan kayu ulin tuti!
Hampai wayah nia, tuyukan batu tuti masih ada. Amun diitihi, nang kaya gunung batu. Tuyukan batu ti bangaran Batu Kasiangan.[*]
DATU PUTIH*
M. Fuad Rahman (Kayla Untara)
Matahari hanyar basilak pintang rakun putih nang baurak tunggal
gimitan. Baluman pukul lapan. Atanapi, di kantur pulisi Walanda nang
parak kantur Tuan Kantulur, urang galu. Kumandan pulisi bamamai. Hangkui
banar!
Nang bamamai tuti, Walanda putih. Babasa Walanda campur Malayu. Imbah
anu, anak buahnya cakada paham, napa nang dimamaiakan. Kada saikung dua
nang lihum. Marganya, kada paham sahama-hama. Bubuhannya ti Walanda
hirang sabarataan. Tagal, malihat astul batajak di pinggang kumandannya,
balalu ai baarit tatawa. Napa ha. Sindam. Sintup. Hinip. Maginnya imbah
kumandannya batatapak mija. Pancat ka tahi-tahi tu pang bubuhannya.
Kumandan sarik. Liwar sarik. Tahabar: urang Kampung Parincahan handak
malawan pamarintah! Bubuhan kampung tuti kada hakun lagi bayar pajak
kapala, atawa pajak ilaran. Nang jadi huhuluagahnya, Pangirak. Makanya
am, kumandan sarik kada sakira.
Imbah puas bamamai ka anu anak buahnya, kumandan balinjang tuju
kantur Tuan Kantulur. Handak balapur, salajur mainta surat parintah
batangkapan. Tagal, Tuan Kantulur tulak ka Banjar. Mandangar habar tuti,
sasain pusang ai kumandan. Inya hapal banar, amun Tuan Kantulur ka
Banjar, kada satutumat. Bisa baminggu-minggu, hanyar bangsul.
Habang-hirang muha kumandan wayah turun pada kantur Tuan Kantulur.
Harung banar tupang. Balalu anak buahnya nang kana tumpalak. Kahandaknya
ti, warga sabarataan, tuhakah, anumkah, lalakiankah, bibiniankah,
tangkapi! Amun ada nang wani malawan, timbak!
***
Habar kumandan cagar maudar Kampung Parincahan tuti, hampai ka Pangirak. Habar nang Tuan Kantulur kadada di banua gin, hampai jua. Pangirak bapikir: sawat haja baatur, dimapa cara maalahakan Walanda.
Balalu Pangirak mangumpulakan urang kampung.
Bapahadring. Bapapadah. Bacucuk buku. Mancari akal. Surat parintah
Tuan Kantulur nang kadada, maulah Pangirak wan urang kampung himung.
Maakalani Walanda tuti, kada ngalih banar jua. Amun malihat parigal
kumandan pulisi Walanda nang masi ganal kacuap pada iwaknya ti, pindanya
cagaran manjing.
Akal Pangirak wan urang kampung, amun pintar banar ti, kada jua.
Tagal, garataknya nang tagas, nang bisa maulah musuh katakutanan.
Sakampungan, lalakian, bibinian, nang tuha, nang anum, hampai nang
kakanakan, umpatan.
Di pinggir kampung, urang bahandip. Manabuk tanah. Baulah danau.
Danaunya kada pang dalam, tagal luas. Ada jua nang baulah jamban, saling
ganalan! Ganal pada jamban nang masi. Liwar ti pang ganalnya.
Pintang tabing danau nang diulah ti, ditajaki sarubung. Liwar jua
ganalnya! Tihangnya, satumbang rapun pinang. Di tatangah sarubung,
digantung ayunan nang jua liwar ganal!
Nang lain, ada nang manyiapakan minyak. Badrum-drum! Bapuluh-puluh
banyaknya. Di subarang danau, bubuhan bibinian baatur jua. Maampar tikar
purun. Di atasnya, dihamburi paku. Nang kaya masi urang malabang
tuyukan banih.
***
Wayah urang kampung tuntung baatur, kumandan pulisi Walanda tuju ka Kampung Parincahan. Sanapang barujak, lading binit, kliwang, dibawa. Nang manuduhiakan jalan, urang Kampung Parincahan. Bubuhan Pangirak jua, nang singhaja dimasukakan. Lakun kisah jadi panghianat, han. Kada saapa, bubuhan pulisi Walanda hampai tabing danau ulahan Pangirak wan urang kampung. Wayah malihat tuti, kumandan pulisi Walanda takipik! Takajut kada sakira. Napang, ada nang pinda ganjil, mambari takutan! Di subarang danau, ada sarubung nang saling ganalan. Di tangahnya, ada kakanakan bapukung di ayunan. Awaknya babalang putih. Nang asa mambari takutan, awaknya saling ganalan!
Di pintang tabing, ada labangan tuyukan paku di atas tikar purun. Ada
pulang jamban, nang liwar ganalnya! Ganal pada rumah! Banyu danau ti
jua, barau wan api!
Awak kumandan manggitir. Liwar katakutanan. Taduduk inya. Takamih-kamih. Anak buahnya taumpat jua, sindam kada sing bunyian.
Imbah asa lapang hinak, kumandan pulisi batakun ka anu urang kampung
nang disuruh manuduhiakan jalan, tih. “Siapa... Siapa itu bayi besar
yang di ayunan, ha?!” jarnya, kisah tagas.
“Nang dipukung itu, Tuan, anak Pangirak Parincahan…”
“Anaknya?! Lalu, bapaknya sebesar apa, ha?! Een, itu danau, kanapa
bisa berapi?” Tapaluh liir kumandan pulisi Walanda wan anak buahnya.
Nang ditakuni, lihum bapair. “Itu dasarnya, kumandan ai. Banyu api ti pakai nginum, mandi, batatapas, wan bamasak warga di sia.”
“Ha?!” Kumandan takujingat. Takurisit hampai kalimut. “Kamu orang
serius kalau bicara, ya?! Yang terapung di danau itu, apa, he? Een,
paku-paku itu, buat apa?”
“Uuu, itu jamban, kumandan ai. Pakai urang kampung batatapas, bahira wan bakamih. Nah, amun paku ti, gasan pamakan ari-ari.”
Mandangar tuti, kumandan pulisi Walanda wan anak buahnya liwar katakutanan. Manggatar sabarataan!
Balalu ai niat nang handak maudar warga Kampung Parincahan, batal.
Kumandan pulisi wan anak buahnya bukahan mancincing ka tangsi. Kada
ingat di burit kapala lagi. Disangkanya, warga kampung tuti bubuhan
raksasa! Napang, awak anaknya haja saling ganalan!
Imbah bubuhan Walanda kada talihat lagi, hanyar urang kampung kaluaran. Tatawaan sabarataan. Kahimungan. Kawa maakali Walanda.
Nang bapukung babalang putih saawakan di ayunan tuti sakalinya
Pangirak. Awaknya nang ganal wan tinggi basar dipupuri wan pupur basah.
Hidin bagalar Datu Putih. Wayah mati, hidin dikubur di pintang ayunan
ganal ti. Kuburannya ganal wan panjang-panjangnya. Baturnya bacat putih.
Andaknya di Kampung Parincahan, wayah niti ngarannya Kampung Banyu
Barau.[*]
***
* ampun kisah: Ayahanda CH. Abadi, Kandangan.
ANJA
Aliman Syahrani
IMAH takalimpapak! Bakalincuat saitu-saini. Hingak-hingak. Awak
manggitir. Jimus paluh. Inya tailan, imbah tamimpi nang mambari takutan.
Bakalimpusut. Bapuat. Mancugut di tubir ranjang, mangancang pinggang.
Bahinak inya landang-landang. Dikucaknya bigi matanya, tagal hayabang
mimpi tuti maguni haja maumpinak panjanak.
Angin wan dingin malam masuk di sasala tawing paring rumah kayu di
unjut kampung tuti. Hancap Imah mambujurakan tapih di awak Andut,
anaknya nang uncit, nang baluman ganap satahun. Andut manguliat satumat.
Imbahnya, taguring pulang.
“Uma ai, Jambri,” Imah manggarunum. “Kanapa, alah, maka hampian kada bangsul?”
Di unjut kampung, kuncahung kuyuk lalawatan. Imah mahatiakan Jambri,
lakinya. Burusihalah nangapa-nangapa. Ari hudah landung malam, tagal
lakinya baluman bangsul jua.
Ada bunyi galutak di muka lawang. Bunyi urang mangatuk. Imah takijat.
Matanya manyirit jam di tataban kancang tawing halat hapatan rumah.
Tangah malam. Bakalimpuat inya.
Sukur am. Nang badiri di muhara lawang tuti, sakalinya lakinya.
“Umai, alah, Abahnya... Kalalandungan bulik!” jar Imah imbah mambukaakan lawang. “Kada ingat wan bini di rumah, saku!”
“Nangapa-ngapakah, Umanya nia. Rahat haja jua kalu ikam kutinggalakan
sauranganan? Amun pamburisit ti, makan nangapa kita?” “Amun kaina ulun
disambunyiakan panjadian, marasa ti, Abahnya ai!” Imah maraju.
“Cah ai... Panjadian mana, alah, nang handak mancuntan biniku?” Jambri manggawil pinggang bininya wan tunjuk.
Imah galianan. Takurihing simpak. Himung pantul. “Daripada hampian kaanginan di luar, jaka bulik ha.”
“Akai, Umanya nia. Ikam ti dimapa,” Jambri mamacul kupiah, maandak ka
tangkun di atas lalungkang. “Tahu haja, kalu, aku nia nang kaya
kalalawar. Siang, guring. Malam, bacari. Amun siang guring, malam guring
jua, urang mati ngarannya.”
“Di manang hampian bacari, ti? Tuti maksut ulun,” Imah bakalincuat ka dapur. Maulahakan kupi gasan nang laki.
“Hau? Barang ham. Di manakah. Di mana ada rajaki ai.”
“Han tia... Amun bapandir wan hampian, ulun kada hingkat manang. Kalah tarus!” Imah manukupi muntung wan tangan, maarit ngantuk.
“Hau? Kanapa maka sunyi banar? Ka manaan kakanakan?”
“Ubui, ubui... Kada ingatkah hampian? Niti malam Jumahat. Kakanakan mangajian, salajur bamalam di rumah Guru Manan.”
“Uh, iyih. Diparnumi haja. Tahun dihadap, umurku anam puluh.”
“Parnum banar ulun, nang hampian sasain mangalilu ti.”
Imbah manuntum kupi, Jambri duduk batatai bininya. Jariginya mancabut ruku, dilikit wan diisapnya.
Imah manjanaki lakinya. Jambri sasain tuuh. Lain banar wan bahari.
“Kadamia, Umanya ai...” Muha Jambri sasadi baubah ambak. Sandu bakut.
“Kamarian hindati aku ka rumah kawitan ikam. Mandangani Abah banaik
nyiur.”
“Imbah pang?” Imah manguap pulang.
“Damintu pang.”
“Uh... Abah wan Uma ti, wigas haja, kalu?”
“Damintu pang.”
“Damintu pang... Dimapang?”
“Anu... Di situ ti, ada musibah.”
“Musibah nangapang?” Imah takalimpapak. Lakas inya maragus. Duduk pulang. Kada jadi ka kamar.
“Kita ka sanaan ha, Umanya ai.”
“Hadang dahulu! Nangapa garang?”
“Lakasi ha,” Jambri balingkang ka tangkun di atas lalungkang, maambil kupiah. “Kita tulakan.”
Imah tanganga. Kada paham inya wan parigal lakinya nang pinda lain.
Inya kaingatan mimpinya hindati. Tatap haja inya kada kawa maniku
atirat. Hatinya lidup-lidup.
“Parninin, Abahnya ai!” jar Imah mingsul. Tangannya maruhut
pagalangan lakinya. “Nangapa, garang? Musibah nangapa, alah? Kawitan
ulun, anukah…?”
“Kaina ikam tahu haja jua. Lakasi ha.”
“Dimapa kakanakan?” Imah abut, pantar Cina kahilangan dacing. “Amun diambili, salajur kita bawa haja, dimapa?”
“Maraha kakanakan bamalam di rumah Guru Manan. Isuk baisukan haja diambili.”
Imah hakun haja tabi wan pandiran lakinya. Imbah manggalasira, inya
balingkang ka kamar, mamuntal salimput. Dikiliknya nang anak. Balalu
laki-bini tuti bajalan batis ka kampung subalah.
“Nangapa garang, Bah?” Imah batakun pulang.
“Aku kada dibariakan bakisah. Baik ikam saurang haja nang ka sana. Sakira kada tamakan habar,” Jambri manyahuti.
Imbah tuti, Imah kada wani batakun lagi. Ranai burinik. Pantar bubut
dicabut buntut. Angin malam mandisap di awak, satumbang jalan kipit nang
dilalui. Manguracak hampai tulang isang. Bulan di langit malam,
bakalubut maram.
“Sarana diungutakan, Umanya ai,“ jar Jambri sambil bajalan.
“Ulun kada taungut! Hampian pinda baparnum banar, pang,” Imah manumpalak. Muhanya bilut.
“Bawa badikir. Atanapi badindang ligun haja gin.”
“Kada, ah!” Muha Imah magin bilut. Bibir takulibi. “Hampian tih nang badindang ligun...”
“Kada hakun jua aku, amun ikam maraju ti,” Jambri sasain katuju
manggayai nang bini. Inya tahu ai amun nang bini tuti piragahnya haja
maraju. “Ayuha, nah, aku badindang ligun. Asal ikam ampih maraju...”
tarang bulan salau-salau
anja mati bajalan malam
“Hau... Bah! Takutan ulun, nah!”
Tagal, Jambri pindanya kada mandangar, atanapi singhaja kada mandangarakan bininya. Inya tarus haja badindang ligun.
tarang bulan salau-salau
anja mati bajalan malam
“Ampih am, Abahnya!” Imah malincaui lingkang, ka higa awak nang laki. Tangannya pisit maruhut bahu Jambri. “Burit tundun asa marinjing, nah!”
Jambri kada manyahut. Inya sasain badadas. Tabulirit Imah di
balakangnya. Angin malam mandirus kadap. Rabah rampiuh di rapun dadap.
***
HAMPAI di halaman rumah kawitan Imah, ari parak subuh. Higa mahiga sunyi siip. Asa mambari takutan. Kada kurang pada pitung walas urang bagalumuk di palidangan rumah. Duduk bakuliling. Pinda ada nang dihadapi.
“Jin ha ikam masuk badahulu,” Jambri manyuruh nang bini. “Aku handak
batampungas ka tagaian,” jarnya pulang. Kada salang mahadang sahutan
bininya, Jambri badadas ka higa rumah.
Imah asa kada nyaman. Asa gair wan takutan. Mimpi nang kada baik
tuti, kaingatan pulang. Burit tundunnya sasadi marinjing. Hiiihhh… Imah
takijat malihat urang batahlil. Duduk basila, mahadapi nang bakalubut
tapih bahalai panjang bakalir hirang. Dihindau satarungking nang
digantung di sasala tawing, rumah jadi sasain mambari takutan.
“Sukur am ikam lakas datang, Mah ai,” jar Abah Imah. Suaranya garau. Muha sandu. Pipi basah, bakas banyu mata.
Urang hancap manyilak sila, mambari jalan gasan Imah.
“Anak ikam nang lain, manang ti? Kada dibawa ah?” Abah Imah batakun pulang, sambil balingkang ka tangah rumah.
“Singhaja kami tinggal,” ujar Imah galai. Inya maguni asa pinik.
“Pihan tulak ka sia, kakanakan tulak mangaji, salajur bamalam di rumah
Guru Manan.”
“Dintu, lih. Samsulnya pang, ka manang ti?”
“Samsul?” Imah takajut. “Satumbang jalan, kami kada batamuan siapa-siapa.”
“Kami? Kami siapang, hi?” Abah Imah liwar takajut. “Hindati, ading
ikam Samsul tuti tulak saurangan haja. Inya Abah suruh maambili ikam wan
anak-anak ikam."
Maambili? Hati Imah sasain kada karuan tampuh.
“Ulun hintadi badua laki ulun haja,” jar Imah, sasain mauk, sasain inyuk, sasain kada parnum.
“Ha? Wan laki ikam?”
“Nangapa garang, Bah?” Imah sasain marasa ada nang ganjil nang maumpinak kulawarganya.
“Basabar ai, Mah ai. Kamarian hintadi, Jambri mandangani aku mamutik
nyiur. Kada disuruh kada. Kahandaknya saurang. Kami ti, napang ada.
Katuju ai didangani. Aku tahu jua pang, inya dasar rajinan urangnya.”
Abah Imah basisigan. Hingut-hingut mandirut hingus. “Imbah manutuh
satingkil wastu, kada sawat tuntung sarapun, inya tagulimpas pindanya.
Napang, rapun nyiur tuti lincar, kalu. Imbah hujan. Napang ada, mantabuk
inya tagugur! Kuciak papar, saling hangkuian! Datangan urang
sakampungan. Bahimat kami manulungi, tagal kada hingkat lagi.
Saitu-saini inya…” Suara urang tuha tuti tasangkang. Hinaknya tapuntal.
Hingusnya basumpal. Banyu matanya garabakan.
“Kamarian hindati aku ka rumah kawitan ikam. Mandangani Abah banaik nyiur.”
Pantar ada patir mangarakah awak Imah.
Inya takajut. Asa raum panjanak. Jantungnya lidup-lidup. Tajumpipir inya.
Asa kada parcaya, galitiran tangan Imah manyilak tapih bahalai hirang
nang malunglup awak nang barabah kada sing garakan tuti. Dilihatnya
muha lakinya nang kanyam, basah, pantar urang imbah batampungas.
“Jin ha ikam masuk badahulu. Aku handak batampungas ka tagaian.”
Imah takalimpapak!
Takajut kada sakira. Inya tanganga. Nang dikalumbuni tuti, sakalinya
mayat lakinya! Inya asa handak bakuriak. Tagal, rakungan asa bangkak.
Cikak manyintak hinak. Lalawatan, didangarnya dindang ligun Jambri:
tarang bulan salau-salau
anja mati bajalan malam
Andut mailan di gindungan Imah. Tangisannya bingkas maracak malam. Di luar, hujan turun saling labatan. Mamapai malimbur daki, sampak lacit hampai ka hati...[*]
Kandangan, 6 Disimbir 2010
Calatun: Kisah nang kadamia maguni haja ditamui urang di kampung-kampung di hunjur Loksado. Anja tuti iya aruwah urang nang hanyar mati. Mahayabang, mahinggur kulawarga atawa mamarinanya, tagal nang baluman bakatahuan kalu inya hudah mati.
PURAMA PANCALATUN
A. SYARMIDDIN, diranakakan di Hulu Sungai Selatan, 9 Agustus 1952. S2 Magister Administrasi Publik. Nupimbir 2009 pangsiun jadi pagawai Pamarintah Kabupaten Hulu Sungai Selatan. Suwah jadi guru SMP Negeri 3 Banjarmasin (1973), SMP Negeri 1 Kandangan (1975). Takumpul wan kakawalan saniman di Posko La Bastari Kandangan. Manulis matan 1970-an, sapalihan ada di Banjarmasin Post. Puisi hidin tabuat jua dalam Antologi Puisi Penyair Kalimantan Selatan, La Ventre de Kandangan (2004), Tarian Cahaya di Bumi Sanggam (2008), Doa Pelangi di Tahun Emas (2009), Menyampir Bumi Leluhur (2010). Lain pada manulis, umpat jua mayuri baadu kasanian, napa haja. Karasmin kasanian nang suwah diumpati: Festival Teater Tingkat Nasional (di Surabaya, Jakarta, Bali, Mataram, Festival Teater Anak di Jakarta) wan Aruh Sastra Kalimantan Selatan.
IWAN YUSI, diranakakan di Kandangan, 2 Disimbir 1960. Panambaian manulis 1979, tagal mangirim ka surat kabar hanyar pihan 1981. Tulisan hidin sapalihan ada di Banjarmasin Post. Hidin paharatnya pihan ada nang bahaharatan maulah tulisan nang digawi bubuhan Depdikbud, atanapi LIPI. Galumuk puisi hidin nang sauranganan: Kakamban Habang (1983) wan Gelang-Gelang Merjan (1984). Ada jua nang basamaan, Palangsaran (1982) wan Jendela Tanah Air (1995). Buku hidin saurang: Misteri Padang Galam (Balai Pustaka, Jakarta, 1994), Mungkur Kambing (Mitra Gama Widya, Yogyakarta, 1995), Cerita Rakyat Kalimantan Selatan 2 (Grasindo, Jakarta, 1996, wan Djarani, EM wan Burhanuddin Soebely), Tanah Kenangan (Riyadi Putera, Jakarta, 1995), Kabut Murung Kayu (Mitra Gama Widya, Yogyakarta, 1997), Anak-Anak Balai (Mitra Gama Widya, Yogyakarta, 1998), Jingah (Adicita Karya Nusa, Yogyakarta, 1998), Kantawan (Adicita Karya Nusa, Yogyakarta, 2000), Loksado (Renika Cipta, Jakarta, 2001), Tambalaras (Sahala Adidayata, Jakarta, 2004). Hidin banyak dapat panghargaan: LGK Mendikbud RI (1992), Adikarya IKAPI (1998), Guru Berprestasi Bidang Peningkatan Apresiasi Sastra Anak Mendiknas RI (2003), Anugerah Kebudayaan Menbudpar RI (2006), Tanda Kehormatan Satyalencana Karya Satya Presiden RI (2010). Hidin guru SMK Negeri 1 Kandangan.
HARDIANSYAH ASMAIL, diranakakan di Kandangan, 1 Uktubur 1960. Lain pada manulis puisi, imbah anu main sandiwara wan bubuhan Posko La-Bastari Kandangan wan PGRI Kabupaten Hulu Sungai Selatan. Hidin hudah jua baisi kinditan puisi saurang, Bawanang (1996) wan Kembara (1997). Nang lain, sapalihan tabuat di kinditan basamaan: Jendela Tanah Air (1995), Meratus Berduka (2000), Jembatan (2000), La Ventre de Kandangan (2004), Seribu Sungai Paris Barantai (2006), Doa Pelangi di Tahun Emas (2009) wan Konser Kecemasan (2010).
MUHAMMAD FUAD RAHMAN (KAYLA UNTARA), diranakakan 22 Saptimbir 1981 di Kandangan. Tamat sakulah di Politeknik Negeri (jurusan Teknik Sipil) Banjarmasin. Matan umur 9 tahunan sampai wayah niti, rancak jadi nang paharatnya amun umpat baadu mambaca puisi, sandiwara, atanapi manulis puisi, kisah handap, atawa manggambar. Pihan sakulah di SMP Negeri 5 Kandangan haja, hidin suwah ka Surabaya, mawakili sakulahannya, baadu manggambar sa-Indonesia. Umpat balalajaran, main sandiwara, atanapi mamanda, di Posko La-Bastari Kandangan. Suwah umpat Festival Teater se-Indonesia Timur di Banjarmasin. Puisi, kisah handap, atanapi ulahannya nang lain, sapalihan ada di Tabloid Budaya Gerbang (Kandangan), Banjarmasin Post, Radar Banjarmasin, Tabloid Serambi Ummah (Banjarmasin) wan Media Kalimantan (Banjarmasin). Tulisannya tabuat jua di La Ventre de Kandangan (2004), Orkestra Wayang (2009), Doa Pelangi di Tahun Emas (2009), wan Menyampir Bumi Leluhur (2010). Wayah Aruh Sastra Kalimantan Selatan VII di Tanjung, Kabupaten Tabalong (2010), numur dua nang paharatnya baulah kisah handap basa Banjar.
ALIMAN SYAHRANI, diranakakan 30 Disimbir 1976. Manulis puisi, novel, wan kucapa, tabuat di surat kabar atanapi website Kalimantan Selatan, Surabaya, Jakarta wan Malaysia (sapalihan sudah dibukuakan). Dapat Hadiah Seni (Sastra) Gubernur Kalimantan Selatan (2003).
Tidak ada komentar:
Posting Komentar